Tự do thực sự là gì?

Cuốn sách "Dám bị ghét" do NXB Nhã Nam phát hành

Trích: Dám bị ghét - Kishimi Ichiro và Koga Fumitake - Nhã Nam

Đêm thứ 3: Bỏ qua nhiệm vụ của người khác

Sau 2 tuần suy nghĩ, chàng thanh niên lại tới thư phòng của triết gia. Tự do là gì? Tại sao con người, tại sao mình lại không thể tự do? Thứ đang bó buộc mình là gì? Bài tập dành cho chàng thanh niên quá khó. Anh không thể có câu trả lời thuyết phục. Càng nghĩ, anh càng nhận ra mình thiếu tự do.

Trong câu chuyện đêm đó, triết gia đã nói, chàng thanh niên đã rơi vào tình trạng phủ định nhu cầu được thừa nhận. "Không cần phải được người khác thừa nhận. Đúng hơn là không mong muốn người khác thừa nhận." triết gia nhận định sau vài phút tranh luận với anh thanh niên. Đồng thời, "Nghe này, chúng ta không sống để đáp ứng mong đợi của người khác?" "Cậu không sống để đáp ứng mong đợi của người khác. Tôi cũng không sống để đáp ứng mong đợi của người khác. Chúng ta không cần đáp ứng mong đợi của người khác." Triết gia nói tiếp.

Quan điểm này của triết gia khẳng định chủ trương của Adler, khẳng định chủ trương "cuộc đời ta do ta lựa chọn." "Nếu mình không sống cuộc đời mình vì chính bản thân mình thì ai sẽ sống vì mình. Cậu sống cuộc đời của riêng cậu. Nếu hỏi cậu sống vì ai thì đương nhiên vì cậu rồi. Và nếu cậu không sống vì bản thân mình thì ai sẽ sống vì cậu? Xét cho cùng, chúng ta đều đang sống vì bản thân mình. Chẳng có lý do gì chúng ta không được nghĩ thế cả." Triết gia nói.

Câu chuyện giữa hai người tiếp tục suốt đêm, cho đến lúc, triết gia nói về tự do.

Chàng thanh niên: Được rồi, tóm lại thầy đã bảo xét cho cùng vấn đề cần bàn đến là tự do phải không? Vậy chúng ta hãy chuyển sang phần chính đi. Từ nãy tới giờ từ "tự do" đã xuất hiện nhiều lần, vậy thì tự do theo thầy nghĩ là gì? Chúng ta làm thế nào mới trở nên tự do?

Triết gia: Vừa rồi cậu thừa nhận "không muốn bị ai ghét" và nói rằng "chẳng có người nào lại cố tình muốn bị ghét."

Chàng thanh niên: Vâng.

Triết gia: Tôi cũng vậy. Tôi không muốn bị người khác ghét. Có thể nói, "chẳng có người nào lại cố tình muốn bị ghét" là một nhận xét sắc sảo.

Chàng thanh niên: Đó là một nhu cầu phổ quát mà!

Triết gia: Tuy nhiên, bất kể chúng ta nỗ lực đến đâu thì cũng có người ghét tôi và cũng có người ghét cậu. Đó cũng là sự thật. Khi bị ai đó ghét hoặc khi nhận thấy mình bị ghét thì cậu sẽ cảm thấy thế nào?

Chàng thanh niên: Có thể gói gọn trong hai chữ "khổ sở". Cứ mãi day dứt, dằn vặt tại sao mình lại bị ghét, hành động và lời nói của mình có chỗ nào chưa được, về sau phải thay đổi cách tiếp cận với người khác ra sao.

Triết gia: Không muốn bị người khác ghét. Đây là một nhu cầu rất tự nhiên, một thôi thúc không kiềm chế được. Immanuel Kant, người khổng lồ của triết học cận đại đã gọi những nhu cầu như vậy là "xu hướng" (neigung).

Chàng thanh niên: Xu hướng?

Triết gia: Đúng vậy. Đó là nhu cầu mang tính bản năng, nhu cầu không kiềm chế được. Vậy thì việc sống thuận theo xu hướng, thuận theo nhu cầu và thôi thúc không kiềm chế được, sống như hòn đá lăn xuống dốc có phải là tự do hay không, thì tôi xin trả lời là không. Cách sống đó chỉ là làm nô lệ cho nhu cầu và thôi thúc. Tự do thực sự là đẩy bản thân đang lăn như vậy ngược lên dốc.

Chàng thanh niên: Đẩy ngược lên dốc?

Triết gia: Sỏi đá thì vô lực. Một khi đã bắt đầu lăn xuống dốc sẽ tiếp tục lăn do các định luật tự nhiên như trọng lực và quán tính. Nhưng chúng ta lại không phải là sỏi đá. Chúng ta là những tồn tại có thể cưỡng lại xu hướng, ngăn đà lăn của bản thân, leo ngược lên dốc.

Có lẽ nhu cầu được thừa nhận là một nhu cầu tự nhiên. Thế thì để được người khác thừa nhận, chúng ta cứ thể lăn xuống dốc sao? Lẽ nào phải tự mài mòn mình giống như hòn đá lăn, cho đến khi đánh mất hình dạng cũ, trở nên tròn trịa? Hình cầu được tạo ra bằng cách đó, có thể nói đó "thực sự là mình" không? Không thể!

Chàng thanh niên: Ý thầy nói rằng việc cưỡng lại bản năng và thôi thúc chính là tự do?

Triết gia: Như tôi đã nhắc đi nhắc lại nhiều lần, tâm lý học Adler cho rằng "Mọi muộn phiền đều bắt đầu từ mối quan hệ giữa người với người". Nghĩa là chúng ta mong muốn tự do là mong muốn được giải thoát khỏi mối quan hệ giữa người với người. Nhưng chắc chắn con người không thể sống một mình trong vũ trụ. Nếu nghĩ đến đây, cũng đồng nghĩa với việc đã tìm ra được câu trả lời cho câu hỏi "tự do là gì?"

Chàng thanh niên: Đó là gì vậy?

Triết gia: "Tự do là bị người khác ghét."

Chàng thanh niên: Thầy nói sao cơ?

Triết gia: Việc cậu bị ai đó ghét là bằng chứng cho việc cậu đã thực thi tự do của mình, cậu đang sống tự do. Là biểu hiện của việc sống theo phương châm của chính mình.

Chàng thanh niên: Không, nhưng...

Triết gia: Đúng là bị ghét thật là khổ sở. Nếu được, tôi muốn sống mà không bị ai ghét, muốn thỏa mãn nhu cầu được thừa nhận nhiều nhất có thể. Nhưng xoay xở để không bị ai ghét là một cách sống vô cùng mất tự do, đồng thời cũng bất khả thi.

Nếu muốn thực thi tự do thì phải trả giá. Và cái giá của tự do trong mối quan hệ giữa người với người, chính là bị người khác ghét.

Chàng thanh niên: Không phải! Tuyệt đối không phải! Thứ đó không phải là tự đo! Đó là tư tưởng tà ma dụ dỗ con người "hãy trở thành kẻ xấu."

Triết gia: Chắc chắn cậu vẫn hình dung tự do là "thoát khỏi tổ chức". Rằng, được rời khỏi gia đình, trường học, xã hội hay quốc gia là được tự do. Nhưng cho dù rời khỏi tổ chức, cậu cũng không có được tự do thật sự. Chừng nào còn chưa trả cái gì là không để ý đến nhận xét của người khác, không sợ bị người khác ghét, không tìm kiếm sự thừa nhận từ người khác, thì cậu còn chưa theo đuổi trọn vẹn cách sống của mình, tức là không có được tự do.

Chàng thanh niên: ...Thầy bảo tôi "hãy để người khác ghét mình" sao?

Triết gia: Tôi chỉ nói cậu đừng sợ bị ghét.

Chàng thanh niên: Nhưng điều đó...

Triết gia: Không phải tôi bảo cậu hãy cố tình chọn cách sống làm người khác ghen ghét hay hãy làm chuyện xấu xa. Đừng hiểu nhầm điều này.

Chàng thanh niên: Không, không, vậy để tôi hỏi cách khác. Liệu con người có chịu được gánh nặng của tự do không? Con người thật sự mạnh mẽ đến mức đó ư? Có thể một mình bất chấp, cho dù bị cha mẹ ghét cũng không sao ư?

 

Đọc hay không đọc, đó mới là vấn đề!

Vắc-xin mRNA: Cuộc chinh phục đại dịch COVID-19 từ cái nhìn trong cuộc

Hậu COVID-19 và tương lai của du lịch, giải trí

Liệu pháp miễn dịch: Bước đột phá trong chữa trị ung thư

Triết gia: Không phải là sẵn sàng ở một mình, cũng không phải là bất chấp. Chỉ là phân chia nhiệm vụ thôi. Dù có người không ưa cậu thì đó cũng không ưa cậu thì đó cũng không phải là nhiệm vụ của cậu. Và cả ý nghĩ rằng "Họ phải quý mến mình mới đúng" hay "Mình đã cố gắng đến mức này mà vẫn không ưa thì lạ quá" cũng là một dạng tư duy theo lối đền đáp, can thiệp vào nhiệm vụ của đối phương.

Không sợ bị ghét mà cứ tiến lên phía trước. Không sống như hòn đá lăn xuống dốc mà gắng leo lên con dốc trước mặt. Đó chính là tự do đối với con người.

Nếu trước mặt tôi có hai lựa chọn "cuộc đời được tất cả mọi người yêu mến" và "cuộc đời có những người ghét mình" tôi sẽ không hề băn khoăn mà chọn cuộc đời sau. Tôi quan tâm tới việc mình như thế nào hơn là mình được mọi người đánh giá ra sao. Cũng có nghĩa là tôi muốn sống tự do.

Chàng thanh niên: ...Hiện giờ thầy có tự do không?

Triết gia: Có chứ, tôi tự do.

Chàng thanh niên: Tuy thầy không muốn bị ghét nhưng có bị ghét cũng không sao?

Triết gia: Đúng vậy. "Mong muốn không bị ghét" có thể là nhiệm vụ của tôi, nhưng "ghét tôi hay không" lại là nhiệm vụ của người khác. Cho dù có người không ưa tôi thì tôi cũng chẳng can thiệp được. Giống như câu thành ngữ vừa nhắc đến lúc trước, tôi sẽ chỉ nỗ lực "dẫn con ngựa tới dòng nước", còn uống hay không là nhiệm vụ của con ngựa.

Chàng thanh niên: ...Thật là một kết luận khó nghĩ.

Triết gia: Lòng can đảm dám hạnh phúc bao gồm cả "can đảm dám bị ghét" nữa. Khi có được can đảm đó thì mối quan hệ với người khác của cậu sẽ nhẹ nhõm hẳn.

 

"Dám bị ghét" là cuốn sách được trình bày dưới hình thức một cuộc đối thoại giữa Chàng thanh niên và Triết gia, trình bày một cách sinh động và hấp dẫn những nét chính trong tư tưởng của nhà tâm lý học Alfred Adler, người được mệnh danh là một trong "ba người khổng lồ" của tâm lý học hiện đại, sánh ngang với Freud và Jung. Khác với Freud cho rằng quá khứ và hoàn cảnh là động lực làm nên con người ta của hiện tại, Adler chủ trương "cuộc đời ta là do ta lựa chọn" và tâm lý học Adler được gọi là "tâm lý học của lòng can đảm".