Năm 1979, tác giả Krishnamurti đã viết, “Con người, nhằm lẩn tránh những xung đột của chính mình đã bịa đặt nhiều dạng thiền. Các dạng thiền này dựa trên dục vọng, ý chí và tha thiết mong cầu sự thành tựu, ý muốn nói, xung đột và đấu tranh để thành đạt. Sự nỗ lực đấu tranh trên bình diện ý thức này luôn luôn nằm trong những giới hạn của một trí não bị quy định và trong đó thì không có tự do. Mọi nỗ lực hành thiền đều phủ nhận thiền.

Trí tuệ không nằm trong vòng cương tỏa của thời gian, thời gian không bao giờ mang lại trí tuệ. Trí tuệ không phải là một tiến trình tiệm tiến, thận trọng và nhẫn nại góp nhặt từng chút một. Trí tuệ là bây giờ hoặc không bao giờ; trí tuệ là ánh chớp mang tính hủy diệt, không phải là một vụ việc tẻ nhạt, vô vị; trí tuệ là một hành động mang tính hủy phá mà ai cũng sợ, nên vô tình hay cố ý đều muốn lẩn tránh. Trí tuệ có thể đổi dòng đời ta, đổi cách thế tư tưởng và hành động của ta; dù thích hay không, trí tuệ vẫn là nguy hiểm đối với mọi mối quan hệ. Nhưng không trí tuệ, đau khổ vẫn nối tiếp bất tận. Đau khổ chỉ chấm dứt bằng tri giác, tức giác cái “tôi”, cái ngã của mình, giác từng tư tưởng và tình cảm, từng động đậy của ý thức và những gì ẩn khuất sâu kín. Thiền là thấu hiểu cái đã biết hay thức, cả phần ẩn khuất lẫn lộ bày, thấy hiểu sự chuyển động vượt lên trên mọi tư tưởng và tình cảm.

Đó là một trong những buổi mai đáng yêu chưa từng có bao giờ. Bạn thấy mặt trời vừa lên giữa những hàng cây dầu gió và câu thông. Vừa nhô mình lên khỏi mặt nước, vầng dương vàng ánh và bóng lộn – thứ ánh sáng chỉ xuất hiện giữa núi và biển. Một bình minh tinh khiết trong ngần, im phăng phắc, tràn ngập thứ ánh sáng lạ lùng. Ta không chỉ thấy bằng mắt mà cả bằng tâm nữa và khi thấy, bạn thấy trời và đất đó. Chắc bạn rõ là ta không nên thiền nơi công cộng, thiền với một người hay nhiều người mà bạn chỉ nên thiền trong cô đơn, trong đêm khuya cô tịch, hay sáng sớm lặng lẽ. Khi bạn thiền trong cô đơn thì phải là cô đơn. Bạn phải hoàn toàn một mình, tức là không tuân theo một pháp tu nào, không đọc tụng trì danh, không đuổi bắt tư tưởng hay gò ép tư tưởng đi theo dục vọng của mình.

Cô đơn đến khi tâm trí thoát khỏi tư tưởng. Khi dục vọng còn tác động hay khi tâm trí còn đuổi theo sự vật ở tương lai hay quá khứ, cô đơn cũng không có. Chỉ trong cái mênh mông của hiện tại, cô đơn này mới thị hiện. Và bấy giờ, trong trạng thái tịch lặng thâm mật ấy mọi sự truyền đạt đều chấm dứt, trong đó, không còn có người quan sát nặng trĩu những âu lo cùng đầy ắp những thèm khát ngu muội và các vấn đề của mình – chỉ bấy giờ, trong nỗi cô đơn lặng lẽ ấy, thiền mới trở thành cái không thể diễn tả bằng danh, bằng từ. Bấy giờ, thiền vận hành bất tận.

Tôi không biết có bao giờ bạn thiền chưa, cô đơn chưa, thật sự một mình chưa, xa lìa tất cả - người, tư tưởng, những cuộc săn đuổi. Có bao giờ bạn hoàn toàn cô đơn chưa, cô đơn chứ không phải cô lập, không phải chìm đắm trong mộng tưởng hay ảo tưởng, mà là xa lìa tất cả để rồi trong bạn không còn gì để nhận biết nữa, phải xa lìa sao cho trong tâm thái cô đơn tràn đầy ấy, chính sự tịch lặng trở thành đóa hoa duy nhất, ánh sáng duy nhất, cái phi thời gian mà tư tưởng không sao đo lường được. Chỉ thiền như thế tình yêu hay lòng từ mới thị hiện. Đừng tìm cách thể hiện thiền, tự thân thiền sẽ thể hiện. Đừng sử dụng thiền. Đừng toan tính áp dụng thiền vào hành động, tự thân thiền sẽ hành động, trong đó, sẽ không còn ân hận, hối tiếc, mâu thuẫn, sẽ không còn nhọc nhằn đau khổ nữa.

Vậy, hãy thiền một mình, trong cô đơn. Hãy tự vong. Và đừng cố hồi tưởng bạn đang ở đâu. Nếu bạn cố hồi tưởng thiền, lúc đó thiền sẽ là vật chết. Và nếu bạn lưu giữ kỷ niệm về thiền, bạn sẽ không bao giờ cô đơn lại được. Vậy hãy thiền trong nỗi cô đơn bất tuyệt ấy, trong vẻ đẹp của tình yêu, trong hồn nhiên, trong cái mới – bấy giờ, hạnh phúc mới không thể phai tàn.

Trời xanh thật là xanh, màu xanh đến sau cơn mưa đến sau nhiều tháng ngày hạn hán. Cơn mưa như rửa sạch bầu trời, vui mừng là những ngọn đồi, và đất thì lặng lẽ im lìm. Và trên từng chiếc lá lấp lánh ánh sáng mặt trời và bạn thấy đất thật gần gũi với mình. Vậy hãy thiền ngay trong những ngóc ngách sâu kín của tâm hồn và trí não bạn nơi mà bạn chưa từng đặt chân đến.

Mọi hệ thống, phương pháp, công phu tu tập đều trói buộc tư tưởng vào thời gian; nhưng giác tri mà không chọn lựa từng tư tưởng và tình cảm, thấy hiểu động lực, cơ cấu máy móc của chúng, để cho chúng tự nhiên nảy nở - đó là khởi đầu của thiền. Khi tư tưởng và tình cảm tự nhiên nở và tàn, thiền mới vận hành vượt thời gian. Trong vận hành này là cực lạc, trong cái không hoàn toàn mới có tình yêu và cùng với tình yêu hủy diệt và sáng tạo.

Cầu nguyện là do thương thân xót phận, tức mình thương mình. Bạn cầu nguyện khi gặp khó khăn, khi đau khổ, sầu muộn, nhưng khi hạnh phúc, an vui thì không. Tình tự xót thương thân phận mình ấn dấu quá sâu nơi con người là nguồn gốc của chia ly, phân cách. Những gì phân ly hay tự nghĩ là phân ly, luôn tìm cách đồng nhất vào cái không-phân-ly, chỉ khiến sinh thêm phân ly, chia rẽ và đau khổ. Trong cơn hoảng loạn đảo điên, người ta gào khóc van xin thiên đường hoặc nơi người tình hoặc nơi thần linh. Sự van cầu này có thể tìm thấy, được đáp ứng nhưng đó chỉ là tiếng vọng của tình tự thương thân xót phận trong chia ly mà thôi.

Đọc tụng, lặp đi lặp lại những danh, những từ, những lời cầu nguyện là tự thôi miên, tự cô lập và tự hủy. Sự cô lập của tư tưởng luôn nằm trong cõi biết và chính cái đã biết ứng đáp lời cầu nguyện.Thiền là xa lìa cái đã biết. Trong cõi giới thiền, tư tưởng, tức cái đã biết, không thể bước vào, không có chia ly, phân cách, do đó, không có đồng nhất. Thiền lộ bày ra cả đấy, trong thiền không có gì bí mật, tất cả đều phơi bà trong sáng, chân thực, bấy giờ, cái đẹp của thiền mới thị hiện.

Vào buổi sáng sớm ấy, tánh của thiền là tánh không, hoàn toàn trống không thời gian và không gian. Đấy là một sự kiện chứ không phải là một ý niệm hay sự nghịch lý của những phản biện. Ta thấy cái tánh không lạ thường này khi gốc rễ của mọi vấn đề đã rụi tàn. Gốc rễ ấy là tư tưởng, tư tưởng gây chia rẽ và chấp giữ. Trong thiền, trí não mới thực sự trống không quá khứ tuy vẫn có thể sử dụng quá khứ dưới dạng tư tưởng. Thiền diễn ra suốt ngày sống và đêm đến, giấc ngủ trống không ngày hôm qua và nhờ đó, trí não mới hiệp thông cùng cái phi thời gian.

Thiền không chỉ kiểm soát thân xác và tư tưởng, không chỉ là phép hít vào thở ra. Thân phải lắng lặng, lành mạnh và không căng thẳng, tính nhạy bén của cảm xúc phải sắc sảo và luôn được giữ vững, và trí não, vốn hay làm xàm, xao động và mò mẫm phải chấm dứt. Thiền không phải bắt đầu ở thân mà phải ở trí não với những ý kiến, định kiến và lạc thú vị ngã phải được thấy. Khi trí não lành mạnh, sinh động và kiên cường, lúc đó, thân, vốn có thông minh riêng tự nhiên không còn bị hư hỏng bởi thói quen và sở thích, sẽ vận động đúng quy luật của nó.

Vì vậy, ta phải bắt đầu từ trí não chứ không phải từ thân – trí não là tư tưởng, niệm tưởng cùng những biểu hiện khác biệt của nó. Chỉ đơn thuần tập trung tư tưởng càng khiến tư tưởng nông cạn, hẹp hòi, hư hỏng. Nhưng việc tập trung trở nên tự nhiên khi ta tri giác mọi đường đi nước bước của tư tưởng. Giác này không xuất phát từ người-tư-tưởng luôn luôn chọn lựa, chấp giữ, lấy và bỏ. Giác này không có chọn lựa, giác cả ngoài lẫn trong như dòng thủy triều, do đó, sự chia rẽ giữa ngoài và trong chấm dứt.

Tư tưởng hủy hoại cảm xúc, tình cảm – tình cảm là tình yêu, tình thương, lòng tư. Tư tưởng chỉ cho ta khoái lạc và trong cuộc săn lùng khoái lạc, tình yêu bị gạt bỏ. Chính tư tưởng duy trì khoái lạc về ăn, uống… và đơn thuần kiểm soát hay triệt tiêu khoái lạc của tư tưởng, là việc làm vô nghĩa, chỉ tạo thêm nhiều hình thái xung đột và cưỡng bức khác mà thôi.Tư tưởng, nguyên là vật chất, không thể tìm thấy cái vượt ngoài thời gian, bởi tư tưởng là ký ức và là thứ kinh nghiệm nằm trong phạm vi của ký ức, nên cũng mang tính chết chóc như chiếc lá mùa thu.

Giác tri mọi điều vừa trình bày là chú tâm. Chú tâm, attention, không phải là sản phẩm của không-chú-tâm, inattention. Chính sự không-chú-tâm bật đèn xanh cho mọi thói quen đầy khoái lạc của thân và hạ thấp cường độ của tình cảm, cảm xúc. Không chú tâm không thể trở thành chú tâm được.Giác sự không-chú-tâm chính là chú tâm.

Thấy hết toàn bộ cái tiền trình phức tạp này là thiền, từ đó, trật tự mới thay đổi cho hỗn loạn. Trật tự này cũng tuyệt đối như trật tự trong toán học và từ đó mới có hành động tức thời. Trật tự này nẩy sinh từ một trí não không còn nói năng làm xàm vì những động đậy bất tận của tư tưởng. Khi tư tưởng tịch lặng, có cái không, đó là trật tự.

Đây quả thực là một con sông tuyệt vời, rộng, sâu với nhiều thành phố dọc hai bên bờ, sông hồn nhiên tuôn chảy tự do nhưng không bao giờ đổi dòng. Tất cả sự sống đều ở đó, dọc dài hai bên bờ sông với những đồng lúa, rừng cây xanh rờn, những ngôi nhà đơn độc, cái chết, tình yêu và sự hủy diệt với những chiếc cầu dài rộng bắt qua sông, duyên dáng và hữu dụng. Nhiều con sông mới khác tiếp nối đổ vào đây nhưng sông vẫn là sông mẹ của mọi dòng sông lớn nhỏ khác. Sông luôn đầy nước, tự lắng lọc để bao giờ cũng sạch trong và nhìn ngắm dòng sông vào hoàng hôn thật là tuyệt với màu sắc mây trôi thăm thẳm và nước sông vàng ối. Nhưng giọt nước nhỏ bé thần kỳ tạo nguồn thì ở mãi tận nơi xa giữa những thác ghềnh hùng vĩ, dương như gom sức để cho dòng sông ra đời và sự sống của dòng sông bắt đầu từ đó, từ giọt nước tạo nguồn đó và nó chỉ chấm dứt khi tràn bờ ngấp bến và đổ vào lòng biển cả.

Thiền cũng tựa như dòng sông đó, chỉ khác là không có bắt đầu và không có chấm dứt, thiền bắt đầu và sự chấm dứt của thiền là sự bắt đầu mới khác của thiền. Không có nguyên nhân và vận hành của thiền chính là sự đổi mới của thiền. Thiền luôn luôn mới, thiền không bao giờ gom chứa để trở thành cũ; thiền không bao giờ bị ô nhiễm bởi vì không bắt nguồn từ thời gian. Hành thiền là việc tốt nhưng đừng gượng ép, đừng cố gắng, hãy bắt đầu như từ một giọt nước nhỏ xíu rồi vượt thời gian và không gian, ở đó, tư tưởng và tình cảm không sao vào được; ở đó, không còn có kinh nghiệm nữa.

Trong cái khoảng không mà tư tưởng tạo ra quanh mình, không có tình yêu hay lòng từ. Khoảng không này chia rẽ người với người, trong đó chứa toàn thống khổ, sợ hãi, trở thành và cuộc sống là một bãi chiến. Thiền là chấm dứt khoảng không này, chấm dứt cái “tôi”. Bấy giờ, mối quan hệ của cuộc sống mới có một ý nghĩa hoàn toàn khác, bởi trong cái không gian không do tư tưởng tạo tác, người khác không tồn tại, vì bạn không tồn tại.

Vì thế, thiền không phải là truy tầm cảnh giới nào đó, dù đã được thần thánh hóa bởi truyền thống. Chính xác thiền là cái không gian vô tận, ở đó tư tưởng không thể bước vào. Đối với ta, cái không gian nhỏ bé mà tư tưởng tạo ra quanh nó, tức là cái “tôi”, là cực kỳ quan trọng, vì ngoài cái “tôi” ra, trí não không còn biết gì nữa nên nó bám vào bất cứ vật gì hiện ra trong khoảng không đó. Và nỗi sợ không tồn tại sinh ra từ khoảng không nhỏ hẹp đó. Nhưng trong thiền, cơ sự nêu trên đã được thấu hiểu, trí não bước vào một chiều không gian mới khác, ở đó, làm mà không làm.

Ta không biết tình yêu, lòng từ là gì, bởi trong khoảng không do tư tưởng tạo ra quanh nó rồi gọi là “tôi”, tình yêu chỉ là một cuộc xung đột triền miên giữa cái “tôi” và cái “không phải tôi”. Cuộc xung đột đau đớn này không phải là tình yêu.Chính tư tưởng phủ nhận tình yêu và tư tưởng không thể bước vào cõi không, ở đó, không có cái “tôi”. Trong cõi không đó chứa toàn cực lạc mà con người tìm mãi và không sao thấy được. Họ tìm cực lạc trong biên giới của tư tưởng mà tư tưởng thì hủy diệt niềm vui cực lạc này.

(Còn tiếp)

59 điều bạn cần biết về Thiền! Phần 1, Phần 2

Trích: Mạng lưới tư tưởng & Thiền - Krishnamurti

NXB Thời đại phát hành