Không ít người vẫn nghĩ Tết Trung thu của Việt Nam có nguồn gốc từ Trung Quốc, nhưng thực ra điều này không chính xác. Khi đối chiếu các giai thoại và tư liệu nghiên cứu, nhiều học giả đã chỉ ra sự khác biệt rõ rệt giữa 2 quốc gia.

Theo các nhà khảo cổ học thì Tết Trung thu ở Việt Nam có từ thời xa xưa, đã được in trên mặt trống đồng Ngọc Lũ.

Về nguồn gốc của Tết Trung thu, sách “Bách khoa thư làng Việt cổ truyền” (Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia ấn hành, năm 2021), của tác giả Bùi Xuân Đính ghi: Ở Việt Nam theo tài liệu ghi lại, Tết Trung thu là ngày vua Lý tạ ơn thần Rồng đã mang mưa tới cho mùa màng bội thu, dân chúng được ấm no, hạnh phúc.

Có thể thấy, Tết Trung thu bắt nguồn từ nền văn minh nông nghiệp lúa nước. Đây là thời điểm khí trời dịu mát, mùa màng giai đoạn thu hoạch, người dân mở hội, ca hát vui chơi. Trong đêm Rằm tháng Tám, mọi người vừa ăn cỗ, vừa kể chuyện về trăng. Vầng trăng gắn liền với những gì tốt đẹp, sáng ngời. Nơi đó còn gắn liền với giai thoại chị Hằng, chú Cuội, cây đa, thỏ ngọc.

Như vậy, Tết Trung thu tại Việt Nam là ngày Tết cổ truyền có nguồn gốc lâu đời.

Trong dòng chảy văn hóa Việt, Tết Trung thu hiện lên với nhiều tầng ý nghĩa.

Với người nông dân, Trung thu là ngày “Tết mùa”, nông dân dâng lễ tạ ơn trời đất, cầu cho mưa thuận gió hòa. Khắp thôn xóm, người ta bày cỗ, rước đèn, múa lân thật long trọng, treo biển “Hoàng Long Thịnh Thế” (mong rồng vàng làm cho cuộc sống phồn thịnh), “Thiên Hạ Thái Bình”, gửi gắm ước vọng phồn vinh và thái bình.

Với văn nhân, nghệ sĩ, Trung thu là dịp để ngắm trăng, làm thơ, nâng chén trà và thả hồn theo tiếng đàn. Từ ánh trăng Rằm, họ tìm thấy một “cõi thưởng ngoạn” thanh cao, biến ngày hội dân gian thành một thú vui nghệ thuật tao nhã.

Với dân gian, Rằm tháng Tám còn được coi là dịp se duyên. Nhà sử học Nguyễn Văn Huyên từng ghi lại cảnh nam nữ chia phe hát đối, ngắm trăng, rồi từ những canh hát ấy mà dẫn tới dạm hỏi, nên duyên chồng vợ.

Với sĩ tử, Rằm tháng Tám được ví như “ngày Tết của tương lai”, mở đầu mùa thi cử. Trên mâm cỗ thường có ông Tiến sĩ bằng giấy màu - gửi gắm ước vọng công thành danh toại, đỗ đạt vinh hiển. Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, Trung thu lại gần với ngày khai giảng năm học mới, nên cha mẹ càng gửi gắm niềm tin con cái chăm ngoan, học giỏi.

Và đặc biệt, Trung thu là Tết của thiếu nhi. Trẻ nhỏ có riêng một ngày hội với bánh trái, những món đồ chơi truyền thống, được khoác lên mình những bộ đồ thật xinh để “rước” trăng Rằm.

Ai từng lớn lên ở Hà Nội hẳn khó quên cái háo hức mỗi độ Trung thu về. Nhà văn Vũ Bằng trong “Thương nhớ mười hai” đã da diết nhắc lại cảnh Tết Trung thu miền Bắc: “Tháng Tám là Tết Trung thu, nhà nhà bày cỗ, trên thắp cái đèn kéo quân, đèn quả trám lung linh, trong khi người lớn ăn ốc trông trăng thì trẻ con múa sư tử lùng tùng xoẻng ở trước sân gạch trăng chiếu sáng như ban ngày.” Một bức tranh sum họp hiện ra: mâm cỗ đặt giữa sân gạch sáng trăng, trên cao đèn kéo quân tỏa bóng huyền ảo, người lớn nhẩn nha món ốc, lũ trẻ tưng bừng múa sư tử, trống ếch, não bạt vang dồn dập.

Người Hà Nội cầu kỳ thường chuẩn bị Tết Trung thu từ sớm. Nhà khá giả nuôi gà sẵn để làm cỗ. Các bà mẹ tranh thủ ngày nắng phơi, sên mỡ đường cho kịp ngấm. Gần đến ngày Rằm, các cô gái khéo tay làm hoa lụa, nặn bột thành con giống, gọt quả đu đủ, thủy tiên thành hình hoa lá để mâm cỗ thêm đẹp mắt.

Trăng chưa kịp lên, trẻ con đã í ới gọi nhau ngoài ngõ, đứa cầm trống bỏi, đứa xách đèn, đứa đội đầu sư tử, mắt sáng ngời. Khi trăng chênh chếch đầu hè, cả xóm có khi tắt bớt đèn để ánh trăng trải bạc xuống đường. Đoàn rước đèn do một “chú Cuội” cầm cờ dẫn đầu, nối đuôi nhau đi khắp ngõ. Đèn ông sao, đèn kéo quân, đèn cá chép thành một dòng sáng lung linh uốn lượn. Tiếng trống ếch dồn dập, tiếng chiêng vang vọng. Đội múa lân nhảy xập xình, ông Địa bụng phệ mặt nạ toe toét cười khiến lũ trẻ cười nghiêng ngả. Khi trăng lên đỉnh, đoàn rước tan, mọi người trở về quây quần phá cỗ. Chỉ chờ vậy, lũ trẻ ùa vào mâm cỗ bày sẵn, chia nhau bánh trái, khoe đồ chơi vừa nhận, niềm vui ngập tràn.

Và ký ức Trung thu Hà Nội làm sao có thể thiếu những món đồ chơi dân gian. Chúng không chỉ là niềm vui của trẻ nhỏ, mà còn là biểu tượng văn hóa, kết tinh bàn tay khéo léo và trí tưởng tượng của ông cha. Mỗi chiếc đèn, mỗi chiếc trống, mỗi mặt nạ đều lưu giữ một phần hồn dân tộc, làm nên sắc thái riêng của mùa Trung thu đất Tràng An!

Chiếc đèn lồng huyền thoại của đêm Trung thu, bên trong có trục quay với những hình người, hình thú chạy vòng tròn nhờ sức nóng của ngọn nến. Khi thắp nến, đèn tỏa ánh sáng lung linh, còn những bóng hình mờ ảo trên giấy đèn xoay tròn không ngừng, trông vừa kỳ ảo vừa vui mắt. Đặc biệt, những “quân chạy” ấy thường tái hiện tích truyện lịch sử hay cảnh sinh hoạt: anh học trò vinh quy bái tổ, mục đồng thổi sáo chăn trâu, quân lính ra trận, tứ linh múa nhảy. Trẻ em say mê ngắm đèn kéo quân như lạc vào thế giới cổ tích, còn người lớn thì mượn đèn để kể chuyện xưa cho con cháu.

Đèn kéo quân đã trở thành biểu tượng bất hủ của Trung thu, đến mức nhà văn Nguyễn Tuân từng đưa một biến thể của đèn kéo quân, gọi là đèn xẻ rãnh (hay đèn ngựa chạy) vào tập “Vang bóng một thời”. Ông miêu tả chiếc đèn cầu kỳ như một sân khấu tuồng thu nhỏ, trong đó nhân vật “ra vào” theo rãnh xẻ của đèn, diễn tích tuồng cổ dưới ánh lửa dầu leo lét: đơn giản mà hấp dẫn lạ kỳ.

Còn gọi là mũ sư tử hay mũ lân, làm bằng khung tre nẹp giấy bồi, sơn vẽ sặc sỡ. Khác với đầu lân to nặng của múa lân chuyên nghiệp, đầu sư tử Trung thu nhẹ và vừa vặn cho trẻ nhỏ đội. Thường đi kèm là mặt nạ ông Địa tròn trĩnh, cười tươi. Bộ ông Địa - lân tung hứng theo nhịp trống ếch, tạo nên không khí náo nhiệt, rộn rã cho đêm Rằm.

Chiếc đèn lồng hình ngôi sao năm cánh, có lẽ là “ngôi sao sáng” nhất mỗi dịp Trung thu. Đèn ông sao truyền thống được làm bằng nan tre vót nhỏ, dán giấy bóng kính ngũ sắc, bên trong gắn nến. Đèn ông sao vừa gần gũi vừa thiêng liêng, bởi hình ngôi sao có trong lá cờ Tổ quốc, đồng thời cũng là ngôi sao dẫn đường cho chú Cuội, chị Hằng trong truyện cổ. Trẻ em Hà Nội qua nhiều thế hệ vẫn nâng niu chiếc đèn ông sao mỗi dịp Rằm tháng Tám, như nâng niu cả những ước mơ tuổi thơ lấp lánh.

Đây là loại đèn lồng hình trụ tròn như bông hoa rất đẹp mắt. Đèn làm bằng khung nứa dán giấy kính nhiều màu, có cán dài để cầm chạy vòng tròn. Sở dĩ gọi là đèn cù vì khi cầm chạy, chiếc đèn quay tít như con cù (con quay) với ánh sáng xoay vòng rực rỡ. Tên gọi đèn ông sư là do hình dáng đèn giống chiếc mũ của nhà sư.

Tết Trung thu gắn liền với truyền thuyết “cá chép trông trăng” (Lý ngư vọng nguyệt), bởi thế hình cá chép xuất hiện nhiều trong đồ chơi. Đèn cá chép được làm bằng khung tre tạo dáng cá uốn lượn, dán giấy màu sặc sỡ, bên trong có nến. Khi thắp sáng, thân cá như phát sáng, vảy cá lấp lánh trên giấy kính đỏ cam rất đẹp mắt. Hình ảnh cá chép ngắm trăng này vốn từ tranh dân gian Hàng Trống, mô tả chú cá nhô lên khỏi mặt nước say sưa ngắm ánh trăng. Cá chép cũng gắn với truyền thuyết vượt Vũ Môn hóa rồng, tượng trưng cho ý chí vươn lên, lòng kiên trì và khát vọng thành công.

Món đồ chơi dân dã mà đầy chất nghệ thuật. Mặt nạ giấy bồi được làm thủ công từ nhiều lớp giấy dán trên khuôn, phơi khô rồi tô vẽ sặc sỡ. Phổ biến nhất là mặt nạ ông Địa; rồi chú Tễu, thỏ ngọc, hổ, báo, trâu, ngựa. Sau khi truyện ngắn “Chí Phèo” của nhà văn Nam Cao ra mắt, còn có cả mặt nạ Thị Nở, Chí Phèo.

Âm thanh “thùng thình, thùng thình” vang vọng khắp xóm trong đêm Trung thu chính là nhờ những chiếc trống ếch. Thân trống thường sơn đỏ, mặt trống căng đều 2 bên. Trẻ con thường chơi trống ếch để giữ nhịp cho đội múa lân hay báo hiệu đoàn rước đi qua. Mỗi khi tiếng trống ếch nổi lên dồn dập, cả xóm sôi động, bởi ai nấy đều biết đoàn rước Trung thu đang đến gần.

Trống bỏi có kết cấu khá đơn giản, gồm các bộ phận: Cán, tang, mặt, khung, tay trống. Trước kia, cán trống làm bằng tre, đầu cán gắn nhôm đan nhau tạo thành 4 bánh răng gạt tay trống. Dây buộc tay trống là dây gai hoặc chỉ. Tang trống làm bằng ống nứa rỗng, bịt kín bằng miếng giấy. Mặt trống bao gồm 2 lớp, giấy bìa với độ dày vừa phải nằm bên dưới, giấy trắng được nhuộm vàng và bên trên in hình ông sao năm cánh màu đỏ bằng dấu gỗ thủ công. Chỉ cần một tay xoay trống, một tay cầm đèn, là một bạn nhỏ có thể tự tạo ra nhịp điệu riêng cho màn rước đèn của mình.

Lẵng thiên nga là mô hình tiểu cảnh hồ thiên nga. Thân chim thiên nga nặn từ giấy bản thấm nước, cổ uốn bằng dây thép. Mặt hồ phủ bông trắng như sương khói, xung quanh có cây cối, hoa lá bằng giấy. Vào những năm bao cấp, lẵng thiên nga từng là niềm mơ ước của biết bao cô bé Hà thành xưa.

Vào đầu thế kỷ 20, người Việt đã sáng tạo nhiều món đồ bằng sắt tây từ vỏ lon, mảnh sắt vụn. Phổ biến nhất là tàu thủy sắt tây: một con thuyền nhỏ có bình dầu, khi đốt lên tàu chạy và phát ra âm thanh “tạch tạch” như tàu thủy thật. Ngoài ra còn có bướm vẫy cánh, thỏ đánh trống,… Mỗi món đều sơn màu rực rỡ, cơ cấu chuyển động khéo léo, khiến trẻ em say mê.

Về cơ bản, con giống bột được chia thành 3 phong cách chính: Phú Xuyên, Đồng Xuân và Phố Khách.

Phú Xuyên (làng Xuân La, ngoại thành Hà Nội): làm từ bột nếp nhuộm màu tự nhiên như nghệ, lá nếp, gấc… nấu chín rồi hấp. Đề tài gần gũi đời sống nông thôn như trâu, bò, gà, ấm trà, đầu sư tử… Trẻ em chơi xong còn có thể ăn được.

Đồng Xuân (các phố Hàng Mã, Hàng Lược, Hàng Đường, Đồng Xuân): dùng bột nếp trộn hoành tinh, nhuộm phẩm màu, nặn xong quang dầu bóng để giữ lâu, chỉ để chơi và trang trí. Đề tài đa dạng: từ bộ lục súc, cá tôm, hoa quả đến cảnh sinh hoạt như chăn trâu, chèo thuyền, múa sư tử.

Phố Khách (do người Hoa ở Hàng Buồm, Mã Mây làm): nguyên liệu giống Đồng Xuân nhưng kỹ thuật tinh xảo hơn. Đề tài thường là tứ linh, cá chép hóa rồng…

Từ thập niên 1960, con giống Phú Xuyên được gắn thêm que tre để tiện trưng bày, và chính kiểu này đã trở thành những con giống “tò he” phổ biến ngày nay.

Và sau khi đoàn rước tan, ánh trăng lên cao và tiếng trống thu dần lắng xuống, cả gia đình lại quây quần bên mâm cỗ trông trăng. Chính mâm cỗ ấy mới làm nên phần hồn trọn vẹn của Tết Trung Thu - nơi hội tụ hương vị mùa Thu với hoa trái, bánh nướng, bánh dẻo và biết bao ý nghĩa gửi gắm. Đó cũng sẽ là câu chuyện của phần 2: “Mâm cỗ Trung Thu xưa” gửi tới độc giả vào ngày 3/10/2025 sắp tới.