Ngày 30/9/2023, một người cha lo lắng đưa cậu con trai 5 tuổi tới Bệnh viện ở Kamituga - một thị trấn lầy lội, nhộn nhịp được hình thành từ khu rừng rậm ở phía đông Cộng hòa Dân chủ Congo. Cậu bé bị sốt cao và lở loét trên thân và mặt. Y tá chẩn đoán cậu bé bị thủy đậu và chuyển cậu vào khoa Nhi – một khu nhà thấp tầng được xây từ thời thuộc địa. Họ cố gắng dùng thuốc giúp cậu hạ sốt nhưng bất thành. Cậu bé sốt ngày càng cao, các vết loét lan rộng, thậm chí là phồng rộp cả ở lòng bàn chân.

Bối rối, đội ngũ nhân viên nhi khoa đã gọi cho Tiến sĩ Steeve Bilembo, người đang quản lý chăm sóc khẩn cấp. Ông và một đồng nghiệp y tá đáng tin cậy, Fidèle Kakemenge, đã khám cho cậu bé và nhanh chóng loại trừ các khả năng: Không phải thủy đậu, không phải sởi, không phải rubella, không phải là một trường hợp viêm da nghiêm trọng nào khác. Những vết loét lan rộng có nghĩa là đó không phải là bệnh sốt rét, thương hàn hay bệnh tả, những căn bệnh đang hoành hành ở những đứa trẻ khác trong khu điều trị đông đúc.

“Rồi chúng tôi tự hỏi, liệu đó có phải là Mpox không? Tôi chưa gặp ca bệnh Mpox nào, mới chỉ đọc trong sách.” Tiến sĩ Bilembo kể lại. Họ đã tra cứu và nhanh chóng xác nhận rằng đứa trẻ có tất cả các triệu chứng của bệnh mpox. Nhưng làm sao một cậu bé chưa bao giờ rời khỏi Kamituga lại có thể mắc bệnh Mpox?

Và câu hỏi này đã mở ra một bí ẩn y khoa, tiết lộ sự thay đổi nhanh đáng kinh ngạc của một loại virus kẻ thù quen thuộc, dẫn đến tuyên bố về tình trạng khẩn cấp về sức khỏe toàn cầu và thu hút các nhà khoa học từ khắp nơi trên thế giới vào một cuộc hành trình dài nhiều ngày trên con đường lầy lội, gồ ghề, là cách duy nhất để đến Kamituga. Bởi 15 tháng sau khi ca bệnh nhi này, chủng virus mới đã lây sang 6 quốc gia khác ở Đông và Nam Phi. Tại một số quốc gia ở Á, Âu, Bắc Mỹ cũng có các trường hợp mắc riêng lẻ. Virus này dường như đã biến đổi để thích nghi, trở nên dễ lây lan hơn.

Tháng 8/2024, Tổ chức Y tế Thế giới đã tuyên bố đợt bùng phát này là tình trạng khẩn cấp về sức khỏe toàn cầu và cho phép sử dụng vaccine và xét nghiệm nhanh Mpox trong nỗ lực ngăn chặn sự lây lan. Thế nhưng, sự lây lan của virus này chưa dừng lại. Mới đây, thủ đô của Congo - Kinshasa, đã trở thành tâm điểm của dịch, và đã nhanh chóng nhận được sự trợ giúp của thế giới. Hàng nghìn liều vaccine đã được chuyển tới Kinshasa để có thể triển khai chiến dịch tiêm chủng.

Nhưng cái ngày đầu tháng 10/2023 đó, chỉ có Tiến sĩ Bilembo và ông Kakemenge đã cạo chất lỏng từ các tổn thương của đứa trẻ và gửi đi xét nghiệm ở Goma - thành phố duy nhất ở phía đông Congo có phòng xét nghiệm có thể thực hiện xét nghiệm này. Họ đã phải đi xe máy suốt quãng đường 175 dặm (hơn 280km) trong 2 ngày rồi lại đi thuyền cả ngày trên hồ Kivu để tới được Goma. Hai tuần sau, kết quả được trả về xác nhận đó là ca bệnh Mpox. Và đến lúc này, các bác sĩ tại bệnh viện ở Kamituga mới bắt đầu lập bản đồ lây nhiễm của đứa trẻ.

Tại Congo, người ta tin rằng sự lây truyền của bệnh Mpox bắt đầu từ việc săn bắn. Con vật bị nhiễm bệnh truyền virus cho người thợ săn hoặc cho trẻ em qua vết cắn. Nhưng đứa trẻ bị bệnh không bị cắn và gia đình họ không đi săn. Và người cha của đứa trẻ bị cắn thì cho biết, cách đó không lâu, ông ta đã từng chứng kiến một người mắc bệnh như con trai ông. Người cha này là một thầy lang - người sử dụng các phương thuốc tự nhiên và bùa chú để chữa bệnh. Ông đã được mời tới để chữa bệnh cho một doanh nhân địa phương sau khi ông này bị đối thủ cạnh tranh nguyền rủa. Theo lời người cha kể, rằng lời nguyền đã khiến người doanh nhân đó nổi mẩn đỏ, lở loét khắp người. Và người cha đã cố chữa lành cho người doanh nhân này bằng cách xoa thuốc mỡ do ông tự chế lên chân tay ông.

Người doanh nhân bị nguyền rủa này tên là Julien - 35 tuổi, là chủ sở hữu của một hộp đêm nổi tiếng ở Kamituga có tên là Mambegeti – có nghĩa là Xô đựng bia, cũng đồng thời là chủ của maison de tolérance – nhà khoan dung hay còn được biết đến như một tập hợp các phòng ngủ theo giờ dành cho người phục vụ quán bar và người bán dâm thuê.

Khoảng một chục phụ nữ làm việc ở đó, hầu hết trong số họ được cho là Julien đã tuyển dụng từ các vùng khác của Congo, Rwanda hoặc Burundi, thậm chí một số ít từ Tanzania và Uganda. Họ đến thị trấn nhỏ, nghèo khó này chỉ vì nơi đây có các mỏ vàng. Những người thợ mỏ đến Kamituga trong giờ nghỉ ngơi sẵn sàng chi 75 xu cho một giờ đồng hồ ở trong những căn phòng khoan dung được ngăn cách bởi những tấm rèm mỏng.

Dấu vết lại mở rộng. Các nhà dịch tễ lập tức truy vết tới hộp đêm và nhà khoan dung của Julien. Ở đây, họ được biết thêm rằng, Julien đã bị bệnh trong vài tuần trước khi rời đi tới Bukavu, thủ phủ của khu vực. Người quản lý câu lạc bộ cho biết một số phụ nữ trẻ làm việc ở đó cũng bị sốt và có các vết rộp như vậy. Và tình cờ là, người quản lý cũng bị. Những người đàn ông điều hành các maisons de tolérance thường thu một khoản “thuế”, quan hệ tình dục với tất cả những người phụ nữ làm việc trong quán bar của họ, ông Kakemenge giải thích.

Ngay lập tức, toàn bộ người làm việc trong quán bar cũng như lưu trú tại các maisons de tolerance đều được yêu cầu đi xét nghiệm. Tiến sĩ Bilembo và các đồng nghiệp lập tức kích hoạt chế độ khẩn cấp, kiểm soát quy trình lây nhiễm mà họ đã học được trong các đợt bùng phát dịch Ebola và dịch tả, nhưng họ không có thiết bị bảo vệ, chỉ có xà phòng. Trong khi, số lượng người bị nghi nhiễm quá lớn và dấu vết bị đứt ở nhiều mối, kể cả với Julien - trường hợp chỉ dấu của họ, đã biến mất.

Thế nhưng, Julien đến Bukavu, và ở với chú của mình - tình cờ là bác sĩ và là một viên chức y tế công cộng khu vực. Ông ấy đã chẩn đoán cho cháu trai mình. “Ông ấy đã nói, “Anh bị Mpox” - Julien nhớ lại. Và vị bác sĩ đã gọi một nhóm từ bệnh viện địa phương đến để lấy mẫu từ vết loét của Julien và gửi chúng đến Kinshasa để xét nghiệm. Julien đồng ý cách ly tại bệnh viện khi chẩn đoán của anh được xác nhận, nhưng anh từ chối điều trị. “Đó là ma thuật: Có người đã nguyền rủa tôi. Và chính những thầy lang đã chữa khỏi bệnh cho tôi.” – Julien cho biết. 5 tuần sau khi phát bệnh, Julien đã hồi phục, nhưng có thêm vài vết sẹo trên mặt và bị mờ mắt trái vì đục đồng tử. Những trường hợp mắc bệnh Mpox nghiêm trọng thường có các biến chứng về mắt. Julien giấu con mắt bị tổn thương sau cặp kính râm mà anh ấy đeo ngay cả khi ở trong nhà.

Trở lại Kamituga, đứa trẻ cũng dần hồi phục.

Các nhân viên tiếp cận cộng đồng đã tìm thấy hàng chục ca bệnh trong số những người hành nghề mại dâm, và chẳng mấy chốc, là ở những người khai thác vàng gần đó. Khi tin tức lan truyền, ngày càng có nhiều người bắt đầu đến bệnh viện với các triệu chứng - ít nhất 50 người một tuần. Các nhân viên đã phải vật lộn để cách ly họ vì bệnh viện không thể cung cấp thức ăn cho tất cả họ, và những bệnh nhân bị bệnh đã rời đi để tìm kiếm thức ăn trong thị trấn. Chẳng mấy chốc, các nhân viên cũng bắt đầu ngã bệnh; hai y tá bị mất thị lực ở một mắt sau khi điều trị cho những ca bệnh Mpox nghiêm trọng.

Nhưng những bệnh nhân Mpox được phát hiện này có một điểm chung là có tổn thương chủ yếu hoặc chỉ ở bộ phận sinh dục. Họ bị đau đớn vô cùng.

Tại Kinshasa, các nhà nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu Y sinh Quốc gia Congo đã giải trình tự bộ gene của loại virus gây nhiễm trùng cho bệnh nhân Kamituga và nhận ra rằng nó khác biệt đáng kể so với loại virus đã gây ra đợt bùng phát bệnh Mpox ở Congo trong nhiều năm. Họ đặt tên mới cho nhánh virus này – coi nó như một loại họ hàng di truyền của loại virus quen thuộc, và cố gắng tìm hiểu xem nó khác biệt như thế nào. Liệu các tổn thương ở bộ phận sinh dục có phải là dấu hiệu lây truyền qua đường tình dục không? Làm thế nào mà loại virus này lại lây nhanh như vậy giữa mọi người?

Vào giữa năm 2024, nhánh virus mới đã xuất hiện ở các nước láng giềng Rwanda, Burundi, Uganda cùng với những công nhân nhập cư từ thị trấn khai thác vàng. Sự lây lan quốc tế của loại virus này đã mang lại sự chú ý và một số sự giúp đỡ cho Kamituga.

Hiện tại, bệnh viện có một trung tâm điều trị Mpox - do Liên minh Hành động Y tế Quốc tế, còn được gọi là Alima, điều hành, nơi bệnh nhân được cách ly và chăm sóc trong suốt thời gian bị bệnh. Những bệnh nhân hiện giờ không còn chủ yếu là gái mại dâm và thợ mỏ nữa, mà loại virus này đang lây lan trong cộng đồng và tấn công mạnh vào trẻ em. Có một phòng thí nghiệm nhỏ xét nghiệm mpox được phân tích di truyền ngay tại chỗ. Các trường hợp được xác nhận trong vòng một hoặc hai giờ, thay vì một tuần hoặc lâu hơn.

Một nhóm các nhà dịch tễ học và virus học người Congo và quốc tế đã thành lập văn phòng tại bệnh viện, tiến hành một dự án nghiên cứu toàn diện theo dõi bệnh nhân trong nhiều tháng sau khi họ hồi phục để cố gắng hiểu rõ hơn về hành vi và tác động của biến thể mới này.

Tuy nhiên, Kamituga là một nơi cực kỳ khó khăn để tiến hành một cuộc điều tra dịch tễ. Bởi, điện rất yếu và đường tới Bukavu – trung tâm gần nhất để vận chuyển các nhà khoa học cũng như mẫu nghiên cứu, dù chỉ 125 dặm thì cũng phải mất 3 ngày đường. Mưa to kéo dài đã hạn chế tầm nhìn khiến con đường ngập chìm trong bùn đất, nên ngay những chiếc Land Rover được thiết kế để chở các hộp mẫu virus đông lạnh cũng khó có thể di chuyển trên những con đường này. Chính vì vậy, việc nghiên cứu vẫn còn đang trong giai đoạn bắt đầu.

Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu đã đặt ra một số câu hỏi dành cho loại virus này. Đó là: Phân nhánh mới (gọi là Phân nhánh Ib) có thực sự lây truyền qua đường tình dục không - lây lan qua tinh dịch và dịch tiết âm đạo như HIV, hay lây nhiễm cho mọi người thông qua tiếp xúc vật lý gần gũi khi quan hệ tình dục? Các nhà nghiên cứu đã tìm thấy virus trong tinh dịch, nhưng vẫn chưa xác định được liệu nó có lây truyền theo cách đó không.

Các nhà nghiên cứu cũng không rõ tại sao hơn một nửa số ca bệnh hiện nay là trẻ em. Hầu hết dường như nhiễm virus do tiếp xúc gần với cha mẹ hoặc các thành viên khác trong gia đình, những người có thể cũng không biểu hiện nhiều dấu hiệu của bệnh. Phải chăng những người đã được tiêm vaccine phòng bệnh đậu mùa có một số khả năng miễn dịch. Hay biến thể mới lây lan sang trẻ em - những đối tượng dễ bị tổn thương hơn, vì rất nhiều trẻ bị suy dinh dưỡng, có khả năng miễn dịch suy giảm do sốt rét và các bệnh nhiễm trùng khác? Trong khi Tiến sĩ Munganga tự hỏi liệu người lớn có tìm cách điều trị khi bệnh nhẹ không? Các bà mẹ vẫn đưa đứa con bị bệnh đến bệnh viện và cũng ở đó để chăm sóc đứa trẻ cùng các bác sĩ.

Các nhà nghiên cứu cũng không rõ loại virus này có tác động như thế nào đến phụ nữ mang thai nhưng ở Kamituga, rất ít phụ nữ bị nhiễm bệnh mang thai đủ tháng. Phụ nữ trong tam cá nguyệt đầu tiên hầu như luôn bị sảy thai, Tiến sĩ Bilembo cho biết, trong khi phụ nữ ở giai đoạn sau thường bị thai chết lưu. Thai nhi và nhau thai đều bị tổn thương.

Và cơ bản nhất, có một câu hỏi về cách virus đã đến Kamituga. Julien được biết đến là "ca đầu tiên", một cái tên mà anh ta kiên quyết từ chối. Các nhà nghiên cứu đồng ý với anh ta: Anh ta có thể đã bị lây nhiễm từ một người nào đó bị bệnh nhẹ hơn và chưa bao giờ tìm kiếm sự chăm sóc từ hệ thống chăm sóc sức khỏe, hoặc những triệu chứng của người đó đã được chẩn đoán nhầm là bệnh lây truyền qua đường tình dục. Virus có thể đã lưu hành ở Kamituga trong nhiều tháng trước khi được Tiến sĩ Bilembo và các đồng nghiệp của ông chú ý.

Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Mỹ đã hợp tác với Chính phủ Congo về giám sát Mpox kể từ năm 2010 và các mẫu được thu thập từ ba trường hợp riêng lẻ ở phía đông đất nước vào năm 2015 – được giải trình tự gene gần đây, cho thấy có sự tương đồng về mặt di truyền với phân nhánh mới. Như vậy, phân nhánh này không thực sự là mới mà có thể đã lưu hành trên động vật trong nhiều năm, tiến sĩ Placide Mbala, người đứng đầu bộ phận dịch tễ học của Viện Nghiên cứu quốc gia Mỹ và điều hành Phòng thí nghiệm Gene mầm bệnh của Viện, cho biết. Nhưng bằng cách nào đó, mà nó đã “nhảy” sang người, có lẽ thông qua một loài gặm nhấm, và người đó tình cờ có liên quan đến mạng lưới tình dục đông đúc của Kamituga. Và trong môi trường đó, virus dường như đã đột biến theo những cách tạo điều kiện cho sự lây truyền từ người sang người theo một cách mà đất nước chưa từng thấy. Và hiện nay, người dân ở Kamituga đều quen thuộc với các dấu hiệu của căn bệnh này còn những nhà nghiên cứu thì vẫn đang cần mẫn lần theo các con đường lây truyền để tìm cách ngăn chặn.