Khoảnh khắc đêm trừ tịch là thời khắc thiêng liêng, điểm giao của thời gian cũ - mới, tôi nghe như có một chiếc lá vàng đang rơi xuống trong khoảng không tĩnh lặng đó. Ký ức muốn “nhặt” chiếc lá vàng lên, khi bàn tay không cầm giữ nổi. Bây giờ nhìn lại tôi đã có bao nhiêu chiếc lá vàng như thế để làm bằng chứng cho tuổi lão niên? Bước qua tuổi 50 cứ mỗi đêm trừ tịch tôi lại xin một chiếc lá vàng làm bằng chứng “già nua”.

Với tôi, thời gian như những chiếc lá: Xanh đó, rồi vàng đó. Người nhạc sĩ năm xưa - người phổ nhạc bài thơ tình tuổi 20 - nay đã bước qua tuổi 82 rồi, và anh trở nên nổi tiếng ở tuổi già muộn khi viết một bài ca nói lên tâm trạng người già với tựa đề nghe như tiếng than dài, lời ca cam chịu số phận con người: “Rồi cũng già”.

“Ngày mai rồi mình cũng già

Không thể nào níu lại nữa.

Ngày xưa như mới hôm qua

Một cánh hoa trong cơn phong ba.

Thời gian tựa cánh chim bay”…

Nhạc sĩ Vũ Thành An, năm 2025 này, đã bước qua tuổi 82 (ông sinh năm 1943, tại Nam Định, hiện nay là phó tế một nhà thờ, tại Hoa Kỳ) từng tâm sự với báo Dân Việt về tình yêu và thời gian. “Ở mỗi lứa tuổi, con người ta lại có những suy nghĩ mới, đặt tâm hồn mình ở những vị trí khác nhau. Cùng là một con người, nhưng đứng dưới gốc cây nhìn lên ta có cảm nhận thế này, ở trên cao nhìn xuống ta lại có suy nghĩ hoàn toàn khác biệt.”

Phải chăng, quà tặng của thời gian cho người cao tuổi, chính là được “đứng ở trên cao”? “Đứng trên cao”, theo ông, chỉ là nhìn cho rõ “khuôn mặt quá khứ” của tình yêu. Ông cho rằng ngôn ngữ trong tình ca nam - nữ được chia theo thì quá khứ. “Những bản tình ca kể lại kỷ niệm, nỗi buồn của tình yêu nam nữ đã là câu chuyện của ngày xưa”.

Còn hiện tại, khi đã già, ông không đặt tâm hồn trong thế gian này nữa. Ông vượt qua không gian, như một đồng nghiệp của ông, nhạc sĩ Phạm Duy, từng viết: “Đừng cho không gian đụng thời gian”. Chỉ có cách vượt lên thời gian, thì thời gian mới không thể chạm vào không gian? Thời gian luôn chữa lành và chứng nghiệm rằng luôn có một loại tình yêu tuyệt đối.

Ông cảm nhận thời gian của mình ngày một ít dần đi, nên chuẩn bị cho cái chết một cách thanh thản, khi mua hai mộ phần cạnh nhau - một cho ông và một cho vợ. Vũ Thành An kể trước khi đi ngủ, ông vẫn thường nói với vợ: "Chào em nhé, chẳng biết ngày mai chúng ta thức dậy còn gặp nhau không?".

Năm 22 tuổi, Vũ Thành An bắt đầu nổi tiếng với "Tình khúc thứ nhất" ở miền Nam. Lúc được giới thiệu, không ai nghĩ ông Vũ Thành An trẻ măng mà lại viết ca từ “già” như vậy. Ông nói: “Lúc đó, họ cứ nghĩ tôi phải già và từng trải lắm”.

Thời gian tựa cánh chim bay… Tôi đang đọc lại cuốn “Tại sao thời gian bay: Cuộc điều tra khoa học nhất” (Alan Burdick: “Why time flies: a mostly scientific investigation”, Nxb: Simon and Shuster, New York, 2017). Cuối cùng nhận thấy “cuộc điều tra về thời gian” vẫn là cuộc điều tra chưa có kết luận rõ ràng về mặt khoa học. Chỉ biết rằng ai cũng muốn đi tìm trong thời gian vị thuốc chữa lành.

Khi tôi 20 tuổi, mỗi khi có bất an, thì các bạn cùng lứa thường khuyên: Thời gian sẽ chữa lành tất cả. Thực tế chứng minh điều đó đều đúng trong hầu hết trường hợp. Nhưng khi bước vào tuổi về hưu thì, mỗi khi bất an, không còn nghe khuyên: Thời gian chữa lành nữa. Hình như khi bạn chồng chất lên người thời gian, thì đích thực thời gian đã trở thành gánh nặng. Dale Carnegy từng nói với chúng ta: “Quẳng gánh lo đi mà vui sống” (Dale Carnegie: “How to stop worrying and start living: time-tested methods for conquering worry”, Nxb: Pocket; Revised edition, New York, 1990. Bản tiếng Việt: Quẳng gánh lo mi mà vui sống). “Gánh lo” quẳng được nhưng “gánh thời gian” sao quẳng nổi, hả trời?

Nhưng bác sĩ của tôi luôn nhắc: Thời gian là chìa khóa. Mỗi loại tật bệnh tuổi già đều là cánh cửa hẹp, chờ ngày hợp sức khép lại cuộc sống chúng ta. Bác sĩ khuyên tôi: “Chú cần nghĩ đến việc phòng ngừa sớm, và càng có nhiều yếu tố bất lợi về mặt di truyền, chú càng cần phải nỗ lực hơn và bắt đầu sớm hơn”. Cũng giống như bệnh tim mạch, chúng ta cần phải chơi một trò chơi rất dài. Tôi đã uống thuốc huyết áp hơn 30 năm nay và bây giờ vẫn uống, mỗi ngày một viên ngay lúc thức dậy. Quả thật trò chơi thời gian này dài, quá dài đến mức, trở thành thói quen khó cưỡng. Tạm gọi là “nghiện”. Bỏ nghiện thuốc lá, nghiện rượu, bây giờ nghiện thuốc tim, thuốc mỡ máu, thuốc phì đại tiền liệt… Nghe vậy đã muốn đi tu, nhưng trễ rồi, bạn ơi!

Mùa Đông ở Boston chính là thứ thời gian mà tôi không hề muốn nhớ, dù những gì xảy ra trong thời gian đó lại đáng nhớ biết bao. Trong cái lạnh không tưởng tượng nổi trước đó, tôi thức dậy lúc 6 giờ sáng và chạy bộ cho ấm người ra ga xe T-train để đến tòa soạn tờ báo địa phương Patriot Ledger (Người đưa tin yêu nước) trước 10 giờ. Mặc dù vậy, ngày nào tôi cũng đến trễ suốt trong thời gian nghiên cứu về cách một tờ báo địa phương vận hành để có thể xuất bản ba ấn bản trong một ngày. Tôi, lúc đó, là một nghiên cứu sinh già nhất trong số 10 nghiên cứu sinh của chương trình tiến sĩ truyền thông về đề tài “Giáo dục phổ cập truyền thông”. Tôi có ít nhất 4 lần “trễ” cho chương trình này, vì nhiều lý do khác nhau, cuối cùng tôi vượt qua do may mắn khi đã bước qua tuổi 40.

Nhưng tại sao gọi là “trễ”, cái gì xác định là “đúng giờ”?

Nhà vật lý thiên văn Stephen Hawking đã nói rằng, việc đưa ra những câu hỏi như vậy cũng giống như việc đứng ở Nam Cực và hỏi hướng nào là hướng Nam. "Thời kỳ trước đây đơn giản là không thể xác định được". Có lẽ Hawking đang cố gắng trấn an. Ý của ông dường như là ngôn ngữ của con người có một giới hạn nào đó. Chúng ta (hoặc ít nhất là những người còn lại) đạt đến ranh giới này bất cứ khi nào chúng ta suy ngẫm về vũ trụ. Chúng ta tưởng tượng bằng phép tương tự và ẩn dụ: Thứ kỳ lạ và bao la đó giống như thứ nhỏ hơn, quen thuộc hơn này. Vũ trụ là một nhà thờ lớn, một cỗ máy đồng hồ, một quả trứng. Nhưng những điểm tương đồng cuối cùng lại khác nhau; chỉ có một quả trứng mới là một quả trứng. Những phép tương tự như vậy hấp dẫn, chính xác vì chúng là những yếu tố hữu hình của vũ trụ. Là những thuật ngữ, chúng tự chứa đựng - nhưng chúng không thể chứa đựng được vật chứa đựng chúng.

Thời gian cũng vậy. Bất cứ khi nào chúng ta nói về thời gian, chúng ta đều nói về một thứ gì đó nhỏ hơn. Chúng ta tìm thấy hoặc mất thời gian, giống như một bộ chìa khóa; chúng ta tiết kiệm và chi tiêu nó, giống như tiền bạc. Thời gian trườn, bò, bay, trốn chạy, trôi chảy và đứng yên; nó dồi dào hoặc khan hiếm; nó đè nặng lên chúng ta với sức nặng rõ rệt. Chuông reo trong một khoảng thời gian "dài" hoặc "ngắn", như thể âm thanh của chúng có thể được đo bằng một cây thước. Tuổi thơ lùi xa, tuổi già - chết đang đến gần. Nghĩ lại nỗi trầm cảm vì sợ “trễ” của thời gian đó, tôi buồn cười thật sự: Rốt cuộc, đi trên chuyến tàu thời gian, tôi đã ra về tay không.

Thời gian (Time) là danh từ được sử dụng phổ biến nhất trong tiếng Anh, nhưng chúng ta hầu như không hiểu nó là gì. Nhà vật lý vĩ đại Stephen Hawking, người tàn tật ngồi xe lăn suốt cuộc đời, nói bằng cử động môi, tác giả cuốn sách lớn nhất về thời gian: “Lược sử thời gian”, cũng là người được thời gian chữa lành nhất. “Đây là thời tôi phải giúp ai đó. Suốt thời thanh xuân của tôi, mọi người đã giúp tôi quá nhiều rồi!”, ông nói với Jane, người vợ đầu tiên. Thời gian là “đối tượng” nghiên cứu của ông. Thời gian cho ông tình yêu, nhiều người nói thế, nhưng sau khi đọc cuốn hồi ký về ông, do Leonard Mlodinow viết, tôi nghĩ khác, không phải thời gian cho ông tình yêu, mà chính tình yêu cho ông thời gian, cho ông sức mạnh của tinh thần khoa học. Ở tuổi 70 ông vẫn có mối tình thứ ba, với cô y tá 37 tuổi chăm sóc ông.” Sau khi Hawking mất, Elaine, người vợ thứ hai, nói với tác giả Leonard, “Stephen giống như một diễn viên. Ông ấy cần phải là trung tâm của sự chú ý, trung tâm của vũ trụ. Ông ấy yêu điều đó. Nó mang lại cho ông năng lượng. Ông ấy yêu mọi người. Sâu thẳm trong lòng, ông ấy là tình yêu duy nhất của tôi.”

Những gì bắt đầu như một hành trình trí tuệ đã biến thành một thứ gì đó giữa thú vui và nỗi ám ảnh, đồng hành cùng tôi qua từng công việc, sự ra đời của các con, trường mẫu giáo, trường tiểu học, kỳ nghỉ ở bãi biển và vô số buổi hẹn ăn tối bị hủy và thời hạn bị bỏ lỡ. Công việc của một nhà báo chính là công việc của một thợ săn thời gian. Tổng biên tập của báo Patriot Ledger, nhà báo Kusner, từng nói với tôi: Một tin mà bạn có thể đưa hôm nay, nhưng lại để trễ đến ngày mai, thì đó là một tội lỗi. Nhà báo chúng ta chắc đều phải bị đày xuống địa ngục hết chỉ vì không ai không bị “trễ” cho những bản tin về sự thật. Thời gian ơi, ta ghét mi!

“Ngoài Zeno, Aristotle và các triết gia Hy Lạp cổ đại khác đã đấu tranh để hiểu được tính vật lý của thời gian”, Thánh Augustine, trong cuốn Những lời thú tội (The Confessions) viết vào thế kỷ thứ tư, là người đầu tiên nói về thời gian như một trải nghiệm nội tại - để tự hỏi thời gian là gì bằng cách khám phá cảm giác khi sống trong đó.

Ông lưu ý rằng những gì chúng ta gọi là ba thì (thì quá khứ, thì hiện tại và thì tương lai) thực chất chỉ là những sắc thái của một thì: trải nghiệm hiện tại của chúng ta về quá khứ (hay còn gọi là ký ức); trải nghiệm hiện tại của chúng ta về tương lai (dự đoán) và trải nghiệm hiện tại của chúng ta về hiện tại (chú ý). “Trong tâm trí bạn, tôi đo lường thời gian,” ông đã viết – đây là phương châm của bất kỳ nhà khoa học hiện đại nào nghiên cứu về nhận thức thời gian. Năm 397, Augustine bốn mươi ba tuổi, đang ở giữa cuộc đời làm giám mục bận rộn ở Hippo, một thành phố cảng Bắc Phi của Đế chế La Mã đã sụp đổ. Ông đã viết hàng chục cuốn sách - tuyển tập các bài giảng. “Những lới thú tội” (The Confessions) là một tác phẩm kỳ lạ và hấp dẫn của ông về thời gian. Augustine kể lại những chi tiết chính trong cuộc đời mình biến đổi theo thời gian. Ông kể lại những tội lỗi của mình, trong số đó có tội trộm cắp (ông đã ăn trộm lê từ cây của một người hàng xóm), tội ngoại tình, tội mê tín dị đoan, và nhiều tội lỗi khác. Lời thú tội của ông thể hiện những gì chúng ta đã chấp nhận như một ý tưởng hoàn toàn hiện đại, quen thuộc với bất kỳ ai quen thuộc với liệu pháp tâm lý: Rằng quá khứ rải rác của một người có thể được cải tạo thành một hiện tại có ý nghĩa. Ký ức của bạn là của bạn và thông qua chúng, bạn có thể tự định hình cho mình một câu chuyện mới giúp khai sáng và định nghĩa bạn. "Để từ những ngày tháng phân tán trước đó, tôi có thể tập hợp bản thân thành bản sắc", Augustine viết.

Trong trường hợp của mình, thời gian là thứ mà tôi đã cố gắng hết sức để tránh. Ví dụ, trong phần lớn thời gian đầu “đi học trở lại” để lấy bằng tiến sĩ, tôi đã từ chối đeo đồng hồ, vì sợ trễ giờ, sợ quá tuổi… như đã nói ở trên. Tôi nhớ lại đã đọc đâu đó rằng Yoko Ono (vợ của cố ca sĩ John Lenon của Beatles, hiện nay 91 tuổi) không bao giờ đeo đồng hồ vì bà ghét ý niệm phải đeo thời gian trên cổ tay. Điều đó có lý. Đối với tôi, thời gian dường như là một hiện tượng bên ngoài, bị áp đặt và áp bức - và do đó, là thứ tôi có thể chủ động lựa chọn, để loại bỏ thời gian khỏi con người mình và bỏ nó lại phía sau.

Tôi còn nhớ khi bắt đầu học ngoại ngữ ở lớp đệ thất (tức lớp 6), tôi mới bắt đầu có khái niệm phân biệt về ba thì của thời gian, nhờ thầy giáo dạy cách chia động từ theo 3 thì: thì quá khứ, thì hiện tại và thì tương lai. Tôi bắt đầu cảm nhận sự rắc rối của thời gian trên những động từ, nhất là những động từ bất quy tắc, như to be (là).

I was a journalist (Tôi đã từng là nhà báo).

I am a journalist (hiện tôi là nhà báo).

I shall be a journalist (Tôi sẽ là nhà báo).

Và khi lên lớp đệ nhất (lớp 12) học triết học, tôi mới biết thêm khái niệm co giãn của thời gian: “thời gian tâm lý” và “thời gian vật lý”. Khi đó, tôi 17 tuổi, đã bắt đầu để ý tới các cô thiếu nữ, tất nhiên rất thích ví dụ của thầy: Tại sao khi bạn chờ người yêu thì thời gian 1 giờ không phải là 1 giờ mà dài hơn, còn khi ngồi bên người yêu, thì 1 giờ “co” lại chỉ còn 30 phút. Sự co giãn của thời gian phụ thuộc vào tâm lý con người. Bây giờ ở tuổi U80, tôi thấy thời gian đi nhanh vùn vụt, bất chấp người ta gọi mình là “tỉ phú thời gian”. Hình như ở tuổi già, chúng ta đang tích trữ thời gian, nhưng “quỹ thời gian” lại càng ngày càng vơi. Đó là nghịch lý của thời gian.

Người Pháp cho rằng thời gian có màu xanh. Nhưng hẳn không phải vậy. Tại sao mỗi lần có một bạn già đến thăm, chúng tôi lại nhất định phải mời ra quán phở nằm trên đường Nam Kỳ Khởi Nghĩa, vì chỉ có ở đó, những người già quá tuổi 70 mới tìm thấy hương vị của thời gian. Thời còn sinh viên chúng tôi thường chỉ có thể đến đó vào đầu tháng khi nhận được tiền “nhà”, hay tiền dạy thêm… Phở đó có vị tuổi trẻ, nhưng không có màu thời gian. Thật sự thời gian có màu chăng? Trong văn học, nghệ sĩ nào vẽ màu thời gian? Hình như, mỗi khi nói đến màu thời gian, tôi nhớ đến Đoàn Phú Tứ.

Bài thơ "Màu thời gian" là một áng thơ vượt thời gian, nghĩa là còn mãi trẻ. Nhưng câu chuyện về nhân vật của bài thơ thì không bao giờ vượt được thời gian. Hồi ký của nhà văn Nguyễn Lương Ngọc có ghi: "Ngày ấy, tôi có đi học ký xướng âm ở Nhạc viện. Tôi cùng học với một thiếu nữ con nhà quan, người mềm mại, mặt đẹp, đặc biệt nàng có đôi mắt mở tròn, toàn lòng đen, đôi mắt bồ câu. Tôi đã nói chuyện với anh Tứ (tức nhà thơ Đoàn Phú Tứ - tác giả “Màu thời gian”) về sự hội ngộ này. Và chúng tôi thường đạp xe lên Hồ Tây nghe nàng dạo đàn. Được ít lâu sau, chúng tôi nghe tin nàng ốm nặng. Anh Tứ bạo dạn xin được vào thăm. Không biết ý tứ ra sao mà nàng khước từ. Anh Tứ liền nghĩ đến điển xưa, có một nàng cung phi đã từ chối không tiếp "quân vương", có lẽ không muốn để lại trong con mắt của quân vương hình ảnh tàn tạ (vì thời gian) của mình. Điển cố này đã làm thành tứ thơ..." Và mỗi khi nghe lại bài hát do Phạm Duy phổ nhạc thì ai đó lại tự hỏi rằng có chăng một nét đẹp nào là vĩnh cửu chống lại được bước đi tàn nhẫn của thời gian?

Nhưng ai có màu thời gian. Đó chính là người có thời gian-chồng chất thời gian nên khiến thời gian từ “xanh” đổi thành “tím ngát”, nặng nề. Chỉ có tuổi già sợ hãi thời gian. Khác với nghệ sĩ, thường thăng hoa thời gian, các nhà vật lý, tin rằng đời người sẽ hết, dù thời gian sẽ mãi còn. Thời gian là vật chất gắn với từng cơ thể (không gian) sẽ có hồi kết cuộc. Einstein nói rằng ông chỉ tin vào hai cái vô hạn, đó là vô hạn vũ trụ và vô hạn ngu dốt của con người. Không gian và thời gian gắn bó mật thiết với nhau và gắn liền với vật chất và là hình thức tồn tại của vật chất. Không có một dạng vật chất nào tồn tại ở bên ngoài không gian và thời gian. Thân xác tôi đây cũng là một dạng vật chất, nên tôi không thể tồn tại bên ngoài thời gian. “Các hình thức cơ bản của mọi tồn tại là không gian và thời gian. Tồn tại ngoài thời gian thì cũng hết sức vô lý như tồn tại ngoài không gian” (Engels).

Nhưng con người vẫn tin rằng sau khi chết đi dưới dạng vật chất, thì linh hồn vẫn tồn tại. “Đừng cho không gian đụng thời gian”. Như lời bài hát: “Rồi cũng già” của nhạc sĩ Vũ Thành Anh mà tôi nhắc trên đây: ”… Ngày mai rồi mình cũng già, nhưng đời người không thể hết.”

Mới đây, ngày 19/1/2025, Tổng thống 82 tuổi, già nhất trong lịch sử nước Mỹ, vẫn tỉnh táo và trí tuệ trong lời từ biệt của mình, nhường vị trí đầy khó khăn và trách nhiệm cho một vị khác, Donald Trump, vừa vào tuổi U90. Joe Biden nói: “Dù đã đi đến điểm cuối của cuộc hành trình, tôi vẫn đam mê với việc phục vụ đất nước như khi 29 tuổi.” Chúc các ông bạn già: hãy trở lại tuổi 29 của mình.

Có bạn sẽ hỏi cắc cớ rằng: Làm sao trở lại tuổi 29? Khoa học viễn tưởng có thể giúp bạn. Bạn có tin thời gian cũng có “nếp nhăn” không? Bạn có tin thời gian cũng có xiềng xích không?

Nếp nhăn của thời gian (A Wrinkle in Time) là một cuốn sách thuộc loại khoa học viễn tưởng hấp dẫn của nhà văn già Madeleine L’Engle sinh năm 1918. Bà viết 60 cuốn sách truyện và một bộ 4 cuốn tiểu thuyết về thời gian.

“Nếp nhăn thời gian” kể chuyện một nữ sinh trung học và người anh trai tài năng của cô, được sự giúp đỡ của ba người phụ nữ khác thường - Mesdames Who, Which và Whatsit - khai thác một nếp nhăn trong không gian - thời gian để chiến đấu với một bộ não khổng lồ không có thân xác. Một trong những cuốn sách tôi yêu thích nhất khi còn nhỏ và bây giờ là cuốn sách yêu thích của chính những đứa con tôi. Thời gian không có thân xác, nhưng vẫn có những nếp nhăn.

Dù bạn có là thiên tài như Stephen Hawking, bạn cũng không thể chiến thắng thời gian. Nhà thơ Tô Đông Pha từng nói, "Khỏi vũ lộng thanh ảnh, hà tự tại nhân gian!” (Không làm việc vô ích, làm sao tiêu cho hết cái cuộc sống hữuhạn này?). Nhà văn Trung Quốc Quý Tiện Lâm, ngoài 90 tuổi, vẫn khỏe mạnh và viết sách đều đều.

Tuy vậy, nhà văn trên 90 tuổi, với tích lũy khôn ngoan và cả ngu muội cùng lúc (một đặc tính của người già), cho rằng “dù có mang gông cùm nhảy múa thì người cao tuổi càng tăng thêm sự thú vị không ngờ tới. Giờ tôi lại ngước nhìn kim giây của chiếc đồng hồ trên bàn từng bước dịch chuyển, song trái tim đã không còn loạn nhịp. Tôi cảm thấy dường như thời gian đang nhắc nhở cho tôi biết giá trị của nó. "Nhất thốn quang âm bất khả khinh" (Mỗi khoảnh khắc thời gian đều đáng quý), câu thơ này của Chu Tử cũng thích hợp áp dụng với một ông già đã ngoài chín mươi như tôi.”

Vật lý đã dạy tôi rằng một ngày nào đó, không chỉ tất cả những gì chúng ta trân trọng, mà tất cả những gì chúng ta nhận thức được, sẽ biến mất. Tôi biết rằng ngay cả trái đất, mặt trời và thiên hà của chúng ta cũng chỉ là thời gian vay mượn, và khi thời gian của bạn cạn kiệt, tất cả những gì còn lại chỉ là cát bụi.

Tuy nhiên, tôi vẫn nhảy múa, như Quý Tiện Lâm khuyên, và thực tế vẫn nhảy múa cùng bạn già trong những bữa tiệc tất niên họp lớp… cho đến tận bây giờ.