“Nấu cơm cho khách một kiểu, còn cơm cho gia đình thì phải nấu theo kiểu riêng chứ”, đây là câu tôi vô tình nghe được trong cuộc nói chuyện giữa người bán cơm “bụi” gần nhà và chị bán rau ở chợ tạm đầu ngõ. Câu nói ấy đã ám ảnh tôi suốt bao ngày qua… Tại sao lại nấu cho khách một kiểu, mà nhà lại kiểu khác, có gì khuất tất ở đây ư? Những bữa cơm giá rẻ mà biết bao người vẫn dùng hàng ngày, trong đó đôi lúc có cả tôi, có khác gì cơm mà chị chủ quán nấu cho người nhà?

Sự tò mò và bất an khiến tôi quyết định tìm hiểu bằng cách phải tận mắt chứng kiến những gì diễn ra phía sau các quán cơm vỉa hè vốn quá đỗi quen thuộc. Thêm việc thời gian gần đây, báo chí liên tục để cập đến việc phát hiện hàng tấn thực phẩm bẩn, thực phẩm giả càng khiến tôi lo ngại hơn và quyết tâm hơn.

Cứ đến giờ trưa, các quán cơm bình dân trong ngõ Mễ Trì lại bắt đầu quá tải. Người đứng, kẻ ngồi, ai cũng vội vàng; người bán thoăn thoắt múc thức ăn, mồ hôi nhễ nhại. Nếu như mọi lần, tôi sẽ vào gọi một đĩa cơm, chọn chỗ ngồi ăn nhanh rồi rời đi cũng nhanh. Lần này tôi quyết định chậm lại để quan sát. “Kinh khủng”, có lẽ tôi cũng chỉ biết thốt ra như thế khi nhìn vào thực trạng. Trên mặt sàn nhà, bụi bám đầy. Bàn ăn cáu bẩn, hộp đũa xộc xệch, một số đôi đũa gỗ mốc thếch, ẩm ướt, cái ngắn cái dài được cắm chung; vài chiếc còn là loại dùng một lần tái sử dụng nhiều lượt, bát đũa rửa chưa ráo nước đã đem ra phục vụ khách. Chai lọ tương ớt, xì dầu chẳng sạch sẽ gì, phần nắp chai còn đen xì nhưng chủ quán vẫn cứ để đó, sẵn sàng phục vụ “thượng đế”…

Phòng bếp phía trong chỉ rộng chừng vài mét vuông, nằm sát ngay nhà vệ sinh cũ kỹ, nơi khói từ bếp than tổ ong làm mờ cả gian phòng tối tăm. Khói và mùi dầu cháy khét lẹt bám vào quần áo người đứng nấu. Trên nền gạch ướt át, lổn nhổn nào rổ rau, nào thau thịt sống, túi nội tạng lợn để cạnh chậu rửa. Tất cả vẫn sẽ được chế biến thành các món ăn thơm phức, dọn lên bàn trong ít phút sau đó.

Đi tiếp sang một quán khác nằm khuất trên phố Đồng Me, cảnh tượng không "sáng sủa" hơn là bao. Nhìn vào khu bếp, dễ dàng bắt gặp dụng cụ cáu bẩn và thực phẩm để bừa bãi. Chiếc chảo lớn đầy dầu chiên đi chiên lại đến mức dầu ăn sánh một màu đen. Ngay cạnh đó, chồng bát đĩa dính đầy dầu mỡ chưa kịp rửa và dưới đất là đủ loại phế phẩm: nào rau héo, nào cá thịt ăn dở rơi vãi.

Thứ khiến tôi chú ý nữa là chiếc tủ lạnh cũ kỹ kê ở góc tường được người bán liên tục mở ra, mở vào. Chiếc tủ lạnh tưởng là dấu hiệu đảm bảo vệ sinh, kỳ thực bên trong lại là một “ổ tạp phẩm” hỗn độn. Bụi và mỡ bám thành một lớp đen kịt trên cánh tủ; còn bên trong, thịt cá sống để lẫn với vài khay thức ăn đã nấu từ bao giờ không ai rõ. Ngăn đá bên trên thì nồng nặc mùi tanh hôi của thịt cá đông lạnh để lâu ngày. Dù dùng tủ lạnh để trữ thực phẩm, nhưng cách bảo quản qua loa như vậy cũng nguy hiểm không kém, khi thực phẩm sống chín lẫn lộn rất dễ dẫn đến nhiễm khuẩn chéo.

Rẽ vào một con ngõ nhỏ ở Cầu Giấy, nơi dân văn phòng và sinh viên vẫn chen chúc ăn trưa mỗi ngày, thì góc rửa bát là một cảnh tượng ám ảnh khác. Nước thải chảy lênh láng, mùi thum thủm của thức ăn thừa và rác bốc lên. Bát đĩa bẩn chất đống cạnh thau nước rửa đầy váng. Người rửa chỉ nhúng từng chồng bát vào 2 thùng nước và chùi qua loa rồi lau khô bằng chiếc khăn đã sờn đen. Và thế là, tất cả bát đũa lại “sạch”, lại nhanh chóng quay vòng, trở ra bàn phục vụ khách.

Cách mà các đầu bếp “tái sinh” thức ăn thừa sau mỗi buổi bán hàng cũng thật sự là khó ai tưởng tượng nổi. “Rau thì quăng đi hết, còn thịt thì giữ lại, mai tái chế ngon ngay” – đó là lời kể của một người quen từng làm thuê cho một quán cơm bình dân, hiện đã "giải nghệ", khi tôi hỏi về cách xử lý đồ ăn thừa. Nhờ “bí quyết” đó, thịt luộc ế hôm nay sẽ biến thành chả băm cuốn lá lốt vàng ruộm ngày mai; chả cá chiên sẵn để qua đêm, sáng hôm sau chỉ cần kho lại với thịt ba chỉ hoặc sốt thêm cà chua, thêm chút tiêu, hành lá là thành món mới hấp dẫn. Dù thức ăn có hơi ôi, mùi vị khó chịu đến mấy cũng sẽ được các loại gia vị đậm mùi và thật nhiều mì chính “cứu nguy”, át hết mùi hỏng.

Những hành vi mất vệ sinh nghiêm trọng như vậy lẽ ra phải khiến thực khách quay lưng, thế nhưng các quán cơm “bụi” giá rẻ vẫn đông khách khó tin. Khách quen của quán đa phần là sinh viên nghèo, người lao động ngoại tỉnh lên thành phố mưu sinh. Họ cần một bữa ăn nhanh, no bụng mà chỉ tốn vài chục nghìn đồng - yêu cầu mà cơm “bụi” bình dân đáp ứng vừa vặn. Nhiều người chọn cách “khuất mắt trông coi”, cho qua vấn đề vệ sinh để đổi lấy sự tiện lợi. “Tiền nào của nấy, giá cả bèo bọt thì phải chấp nhận cơm “bụi” vỉa hè thôi” - anh Hoàng, một công nhân xây dựng quê Nam Định, vừa cười vừa nói khi được hỏi liệu có lo lắng về độ sạch của món ăn mình đang dùng. Quan điểm “tiền nào của nấy”, “khuất mắt trông coi” ấy được không ít thực khách đồng tình: họ hiểu ngầm với nhau rằng với mức giá rẻ bất ngờ, khó mà đòi hỏi chất lượng vệ sinh cao; muốn ăn sạch thì phải trả giá cao hơn ở nơi khác.

Nhưng cũng có những vị khách sau khi nếm trải hậu quả thì đã tỉnh ngộ. Phương Linh, sinh viên Học viện Báo chí Tuyên truyền từng một lần phải nhập viện vì ngộ độc thực phẩm sau khi ăn cơm “bụi”. “Lần ấy mình vội nên ăn phải món thịt băm đã bị ôi ở quán, về đau bụng quằn quại. Từ lần đó, nhìn thấy cơm “bụi” là sợ!”, cô nhớ lại trải nghiệm “nhớ đời” ấy.  Linh tuy may mắn hồi phục sau vài ngày nằm viện, nhưng cô đã “cạch đến già” những quán cơm bình dân mất vệ sinh. Tương tự, một số sinh viên khác sau sự cố đã chuyển sang tự nấu ăn hoặc góp gạo thổi cơm chung để bảo đảm an toàn. Song, những trường hợp “chào thua” như thế không nhiều. Đa phần vẫn đánh đổi rủi ro sức khỏe để tiết kiệm thời gian và tiền bạc trước mắt.

Việc sử dụng đồ ăn không đảm bảo vệ sinh đã được minh chứng qua các con số. Báo cáo tổng kết công tác y tế năm 2024 và nhiệm vụ, giải pháp năm 2025; Bộ Y tế cho biết, trong năm 2024, tình hình ngộ độc thực phẩm có diễn biến phức tạp, đặc biệt tại bếp ăn tập thể của các công ty, doanh nghiệp, trường học, và đặc biệt là thức ăn đường phố.

Điều đáng nói là bất chấp nguy cơ, các quán cơm vỉa hè kiểu này vẫn mọc lên ngày càng nhiều. Lực lượng chức năng địa phương dường như cũng “bó tay” trước thực trạng cơm “bụi” bẩn “hoành hành” khắp nơi. Chi phí thấp, lợi nhuận cao khiến một số chủ quán sẵn sàng xem nhẹ vấn đề vệ sinh an toàn. Thỉnh thoảng, các chiến dịch kiểm tra của cơ quan chức năng phát động rầm rộ, nhiều quán xá tạm lắng xuống và chấp hành sạch sẽ hơn được vài bữa. Thế nhưng, chỉ ít lâu sau đâu lại vào đấy, mọi thứ lại trở về nếp cũ. Cuộc chiến với cơm “bụi” mất vệ sinh xem ra vẫn còn nan giải và chưa có hồi kết, ít nhất là trong tương lai gần.