Chương trình truyền hình thực tế "Gia đình Haha - Những ngày trời bao la" là một hành trình khám phá giàu cảm xúc, đưa khán giả từ rừng núi ở Bản Liền, Tây Bắc đến cánh đồng muối miền Trung rồi miền Tây sông nước. Chặng cuối của chương trình dừng chân ở xã Đắk Liêng (tỉnh Đắk Lắk), nơi có đồng bào dân tộc M'Nông, Ê-đê.

Trong hành trình này, các thành viên cùng khách mời được dẫn dắt bởi anh Y Xim Ndu, người đã góp phần quảng bá văn hóa bản địa của người M’Nông qua nhiều hoạt động du lịch bền vững. 

Tiếp nối thành công của những chặng trước, chương trình đã quảng bá văn hóa bản địa của người M’Nông ở Đắk Lắk ở nhiều khía cạnh từ nhà sàn truyền thống, cách sinh hoạt và làm nông nghiệp, chế độ mẫu hệ… Trong đó, yếu tố ẩm thực đậm nét bản sắc địa phương trong chương trình được khai thác rất hiệu quả và có chiều sâu. Đây là một lăng kính để khán giả và các thành viên khám phá, trải nghiệm và trân trọng những giá trị văn hóa độc đáo của người M'Nông, đồng thời tạo ra không gian kết nối chân thành giữa các nhân vật.

Canh vếch bò (còn gọi là vách bò) là món đặc sản đậm hương vị núi rừng Tây Nguyên, vốn chỉ dành cho khách quý đến chơi nhà hoặc trong các dịp lễ, Tết trọng đại của người M’Nông, Ê-đê. Món này sử dụng phần đầu ruột non của con bò (gọi là vếch trong tiếng Ê-đê) cùng nội tạng để nấu. Người dân quan niệm vếch của các loài động vật ăn cỏ như dê, trâu, bò rất sạch vì được chăn thả trong rừng, chỉ ăn cỏ và lá cây.

Thông thường, người địa phương nấu vếch cùng cà đắng hoặc lá đắng - loại lá rừng đặc trưng, khi ăn món canh này chan với cơm. Vị đắng lan dần rồi đọng lại nơi cuống họng, tạo thành trải nghiệm "không dễ gì quên", cũng là hương vị đặc trưng của ẩm thực Tây Nguyên. Các thành viên trong Gia đình Haha đã có những phản ứng vô cùng hài hước, phải nhăn mặt méo miệng bất lực vì vị đắng của món ăn này.  

Món vếch từng đạt giải nhất tại Liên hoan ẩm thực Đất phương Nam năm 2018. Nếu bắt gặp món canh vếch bò trong thực đơn, khách du lịch đừng bỏ lỡ cơ hội trải nghiệm hương vị độc đáo này. 

Thêm hai món ăn dân dã trong mâm cơm của người M’Nông là món cà giã, đậu giã. Cà giã làm từ cà pháo hoặc cà đắng, được phối hợp cùng các gia vị như ớt, chanh, đường, giã nhuyễn trong cối gỗ rồi thêm rau thơm. Cần lưu ý rằng quả cà phải ngâm nước muối để giúp giảm nồng độ solanin, một độc tố tự nhiên có trong cà, đặc biệt khi còn xanh.

Mỗi dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên lại sử dụng các loại rau thơm khác nhau cho món cà giã, trong đó người M’Nông dùng ngò gai. Các khách mời đã nhận xét món ăn có hương vị giống như món mắm ở miền Tây và rất đưa cơm. 

Ngoài cà, phương pháp chế biến trên cũng được áp dụng cho món đậu giã măng chua. Các món giã vừa nhanh gọn, lại phối trộn tinh tế giữa vị cay, chua và đắng là đặc trưng của ẩm thực của người Ê-đê, M'Nông ở Tây Nguyên. Chủ nhà Y Xim Ndu đã chuẩn bị món ăn này cùng cháo bầu - cháo đựng trong quả bầu khô - “combo” quen thuộc mà người dân mang theo khi đi rừng, đi rẫy. 

Canh tro là một trong những món ăn truyền thống của người M'Nông với cách chế biến độc đáo. Theo Y Xim Ndu, nước canh được làm từ nước cốt tro của cây me đốt ra. Không phải loài cây nào cũng có thể sử dụng để nấu canh. Món canh tro mà chủ nhà tâm đắc được nấu cùng xương sườn non, măng và quả đu đủ. 

Được biết món canh tro kỳ công ở giai đoạn chuẩn bị nguyên liệu, nên thường chỉ xuất hiện trong các dịp quan trọng của người M'Nông ở khu vực hồ Lắk (tỉnh Đắk Lắk). Nước tro tạo nên vị mặn đặc biệt thay cho muối trong món canh này. 

Đến Tây Nguyên không thể bỏ lỡ rượu cần. Với người M’Nông, rượu cần là nước uống của Yàng (thần linh). Ngoài giá trị vật chất, rượu cần còn mang giá trị văn hóa giao tiếp tinh thần sâu sắc. 

Gia đình Haha đã được mẹ của anh Y Xim hướng dẫn các bước làm rượu cần, từ rang gạo, nấu cơm rượu đến khi chín tới rồi đổ ra khay cho nguội trước khi ủ men, trộn trấu. Gia chủ chọn lá riềng để khử ché để tạo nên hương vị của núi rừng. Ước tính sau ít nhất 1 tháng ủ cho lên men, thành phẩm sẽ là một thức rượu ngọt cay, thơm nồng, uống say chếnh choáng nhưng không đau đầu.

Đồng bào M'Nông có nhiều nhánh, nên mỗi nhánh đều có những công thức chung và riêng để tạo ra sự khác biệt rượu cần truyền thống của riêng mình. Theo phong tục của người M'Nông, khi tiếp đãi khách quý, người phụ nữ lớn tuổi nhất trong đoàn sẽ là người được mời cầm cần uống đầu tiên.

Gia đình Haha đến thăm Đắk Lắk tuy đã qua mùa điều, cà phê chỉ mới chín bói (tức là trái cà phê chín đầu mùa lác đác, chưa chín rộ), nhưng lại đúng dịp cây lúa chuẩn bị trổ bông. Đây là một trong 3 lễ cúng trong vòng đời của cây lúa, thể hiện ước mong một vụ lúa trổ nhiều bông, chắc hạt. Đồng bào M’Nông làm một cây nêu từ tre và cắm trên rẫy, cầu cho Thần Lúa "ngụ yên" trong cây lúa, giúp cho lúa chắc hạt và được mùa. 

Nghi lễ được thực hiện tại nhà của già làng (người có uy tín trong cộng đồng) và cả ở ngoài ruộng lúa. Vật phẩm cúng tại ruộng bao gồm một con gà trống, cơm (nấu từ lúa mới và không được ăn trước), và rượu. Không chỉ là một nghi thức nông nghiệp, đây mà còn là một nét văn hóa thể hiện sự tôn trọng thiên nhiên, cũng là dịp người dân cùng uống rượu cần, gắn kết cộng đồng.

Sau khi hoàn tất nghi lễ ngoài ruộng, mọi người sẽ quay về nhà già làng để cùng chung vui. Gia đình sẽ chuẩn bị một mâm cơm thịnh soạn để đãi khách. Gia đình Haha đã được chiêu đãi bữa cơm với đặc sản cơm ống tre, canh môn thịt gà giã măng chua, rong hồ hầm với ốc bươu.