Trong nhiều năm, có hai bệnh nhân đã chăm chỉ đến Trung tâm Trí nhớ Penn tại Đại học Pennsylvania (Mỹ) - nơi các bác sĩ và nhà nghiên cứu theo dõi những người bị suy giảm nhận thức khi họ già đi, cũng như một nhóm có nhận thức bình thường.

“Cả hai bệnh nhân - một nam và một nữ, đều đồng ý hiến tặng não sau khi qua đời để phục vụ nghiên cứu sâu hơn”, Tiến sĩ Edward Lee, bác sĩ thần kinh học, người điều hành ngân hàng não tại Trường Y Perelman của trường đại học, cho biết. "Cả hai đều rất tâm huyết trong việc giúp chúng tôi hiểu rõ hơn về bệnh Alzheimer."

Người đàn ông qua đời ở tuổi 83 vì chứng mất trí nhớ, đã sống ở khu phố Center City của Philadelphia (Mỹ) với những người chăm sóc. Kết quả khám nghiệm tử thi cho thấy có một lượng lớn mảng bám amyloid và đám rối tau - những protein liên quan đến bệnh Alzheimer, lan rộng khắp não ông. Các nhà nghiên cứu cũng phát hiện ra các vết nhồi máu, những đốm nhỏ của mô bị tổn thương, cho thấy ông đã bị đột quỵ nhiều lần.

Ngược lại, người phụ nữ 84 tuổi qua đời vì ung thư não "hầu như không có bất kỳ biểu hiện của bệnh Alzheimer sau nhiều năm theo dõi", Tiến sĩ Lee cho biết.

Có một điều đáng chú ý là, người đàn ông sống trong thành phố, cách nơi giao cắt với đường liên bang vài dãy nhà. Còn người phụ nữ sống cách đó vài dặm ở vùng ngoại ô, được bao quanh bởi rừng cây và một câu lạc bộ đồng quê. Lượng ô nhiễm không khí mà bà phải tiếp xúc - cụ thể là mức độ bụi mịn PM2.5, chỉ bằng một nửa mức độ tiếp xúc của người đàn ông. Liệu có phải là sự trùng hợp ngẫu nhiên khi người đàn ông mắc bệnh Alzheimer nặng trong khi người phụ nữ vẫn giữ được nhận thức bình thường?

Và TS. Lee đã đưa kết quả này vào trong nghiên cứu cùng các cộng sự được đăng trên JAMA Neurology và đăng trên Thư viện Quốc gia về Thuốc của Mỹ (National Library of Medicine). Nhóm nghiên cứu đã theo dõi chất lượng cuộc sống, chất lượng không khí vùng sinh sống của 602 bệnh nhân có các vấn đề về nhận thức và đồng ý cho khám nghiệm tử thi để tìm các bằng chứng về bệnh. Kết quả cho thấy, việc tiếp xúc lâu dài với PM2.5 - một loại chất độc gây tổn hại thần kinh, không chỉ gây tổn thương phổi và tim mà còn liên quan đến chứng mất trí nhớ.

Năm 2020, Ủy ban Lancet - một tuần san y khoa tổng quan có uy tín và lâu đời nhất thế giới, đã bổ sung ô nhiễm không khí vào danh sách các yếu tố nguy cơ có thể thay đổi được đối với chứng mất trí nhớ, cùng với các vấn đề phổ biến như mất thính lực, đái đường, hút thuốc và huyết áp cao. Tuy nhiên, những nỗ lực nhằm tiếp tục giảm ô nhiễm không khí vẫn “chưa thấm vào đâu” như Tiến sĩ John Balmes, phát ngôn viên của Hiệp hội Phổi Hoa Kỳ, người nghiên cứu tác động của ô nhiễm không khí đến sức khỏe tại Đại học California, San Francisco, cho biết. Nếu không hành động ngay để cải thiện chất lượng không khí thì việc gia tăng tỷ lệ tử vong và bệnh tật là điều không thể tránh khỏi và chứng mất trí là một trong những hậu quả đó, Tiến sĩ John Balmes chia sẻ thêm.

Tất nhiên, có nhiều yếu tố góp phần gây ra chứng mất trí. Nhưng vai trò của các hạt bụi - các chất rắn hoặc giọt nhỏ li ti trong không khí, đang được xem xét kỹ lưỡng hơn. Các hạt bụi phát sinh từ nhiều nguồn: khí thải từ nhà máy điện và hệ thống sưởi ấm tại nhà, khói nhà máy, khí thải từ xe cơ giới và ngày càng nhiều hơn là khói từ các đám cháy rừng.

Trong số các kích thước hạt, PM2.5 "dường như gây hại nhiều nhất cho sức khỏe con người", Tiến sĩ Lee cho biết, vì nó là một trong những hạt nhỏ nhất. Dễ dàng hít vào, các hạt này xâm nhập vào máu và lưu thông khắp cơ thể; chúng cũng có thể di chuyển trực tiếp từ mũi lên não.

Nghiên cứu tại Đại học Pennsylvania là nghiên cứu khám nghiệm tử thi lớn nhất cho đến nay đối với những người mắc chứng mất trí nhớ, với 602 bộ não được hiến tặng trong hơn hai thập kỷ. Theo TS. Lee, các nghiên cứu trước đây về ô nhiễm và chứng mất trí nhớ chủ yếu dựa vào các nghiên cứu dịch tễ học để thiết lập mối liên hệ. Giờ đây, "chúng tôi đang liên kết những gì chúng tôi thực sự thấy trong não với việc tiếp xúc với chất ô nhiễm và chúng tôi có thể đào sâu hơn nữa." – TS. Lee cho biết.

Những người tham gia nghiên cứu đã trải qua nhiều năm kiểm tra nhận thức tại Trung tâm Trí nhớ Penn. Với cơ sở dữ liệu môi trường, các nhà nghiên cứu có thể tính toán mức độ phơi nhiễm PM2.5 của họ dựa trên địa chỉ nhà.

Các nhà khoa học cũng thiết kế một ma trận để đo mức độ nghiêm trọng mà bệnh Alzheimer và các chứng mất trí khác gây ra cho não của người hiến tặng.

Một nhóm nghiên cứu khác gần đây đã báo cáo mối liên hệ giữa phơi nhiễm PM2.5 và chứng sa sút trí tuệ thể Lewy, bao gồm chứng sa sút trí tuệ liên quan đến bệnh Parkinson. Thường được coi là loại phổ biến thứ hai sau bệnh Alzheimer, thể Lewy chiếm khoảng 5 đến 15% các trường hợp sa sút trí tuệ.

Trong nghiên cứu dịch tễ học lớn nhất từ trước đến nay về ô nhiễm và chứng mất trí nhớ mà các nhà nghiên cứu tin rằng có được, họ đã phân tích hồ sơ của hơn 56 triệu người hưởng lợi từ chế độ bảo hiểm y tế truyền thống (Medicare) từ năm 2000 đến năm 2014, so sánh số lần nhập viện ban đầu của họ do các bệnh thoái hóa thần kinh với mức độ tiếp xúc với PM2.5 theo mã ZIP.

Tiến sĩ Xiao Wu - tác giả của nghiên cứu và là chuyên gia thống kê sinh học tại Trường Y tế Công cộng Mailman thuộc Đại học Columbia (Mỹ), cho biết: "Tiếp xúc mạn tính với PM2.5 có liên quan đến việc nhập viện do chứng mất trí nhớ thể Lewy".

Sau khi kiểm soát các yếu tố kinh tế xã hội và các yếu tố khác, các nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng tỷ lệ nhập viện do bệnh Lewy cao hơn 12% ở các khu vực có nồng độ PM2.5 cao nhất tại Hoa Kỳ so với các khu vực có nồng độ thấp nhất.

Để giúp xác minh những phát hiện của mình, các nhà nghiên cứu đã đưa PM2.5 vào mũi chuột thí nghiệm và sau 10 tháng, chúng biểu hiện "những khiếm khuyết rõ ràng giống như chứng mất trí nhớ" – Tiến sĩ Xiaobo Mao - một nhà khoa học thần kinh tại Trường Y Johns Hopkins, tác giả chính của nghiên cứu, cho biết. Những con chuột bị lạc trong những mê cung mà trước đây chúng đã từng chạy qua. Trước đây, chúng xây tổ nhanh chóng và gọn gàng; giờ đây, nỗ lực của chúng trở nên cẩu thả, thiếu tổ chức. Khi khám nghiệm tử thi, Tiến sĩ Mao cho biết, não của chúng đã bị teo và tích tụ protein liên quan đến thể Lewy trong não người, được gọi là alpha-synuclein.

Một phân tích thứ ba cũng được công bố trên tạp chí The Lancet – phân tích kết quả của 32 nghiên cứu được thực hiện ở Châu Âu, Bắc Mỹ, Châu Á và Úc, cũng phát hiện ra rằng chẩn đoán sa sút trí tuệ có liên quan đáng kể đến việc tiếp xúc lâu dài với PM2.5 và một số chất ô nhiễm khác.

Các nhà nghiên cứu cùng đặt câu hỏi: Liệu cái gọi là ô nhiễm không khí xung quanh - loại ô nhiễm ngoài trời, có làm tăng chứng mất trí nhớ do viêm nhiễm hay các nguyên nhân sinh lý khác hay không vẫn đang chờ vòng nghiên cứu tiếp theo. Tuy nhiên, các nghiên cứu do họ thực hiện đã cung cấp một phần bằng chứng cho thấy, ô nhiễm không khí và bụi mịn làm tăng nguy cơ sa sút trí tuệ, mất trí nhớ ở người.

TS. Lee còn lên tiếng cảnh báo, “Nhiều người cho rằng, cải thiện chất lượng không khí rất tốn kém nhưng chăm sóc bệnh nhân sa sút trí tuệ cũng vậy".

Cũng theo các nhà nghiên cứu, cải thiện chất lượng không khí không chỉ là công việc của một người hay một nhóm người. Với mỗi quốc gia, mỗi dân tộc, là việc thay đổi thói quen sử dụng nguyên liệu hóa thạch, thay đổi thói quen môi trường hay những vấn đề mang tính chất quyết sách quốc gia như phòng chống cháy rừng…

Nhưng với mỗi cá thể, điều cần làm là lưu ý đến các nguồn phát thải nhỏ ở xung quanh như xe cộ, lò than, các tiệm giặt là công nghiệp, các xưởng sửa chữa, chế biến… Tổng lượng khí thải từ những nguồn nhỏ nhưng lan rộng này lớn hơn đáng kể so với nhiều nguồn công nghiệp.