Bạn hiểu gì về lứa tuổi vị thành niên?

Tâm lý, thể chất trẻ thay đổi trong lứa tuổi vị thành niên

GS. Kristin Mmari - công tác tại Trường Y tế Công cộng Bloomberg thuộc Đại học Johns Hopkins (Mỹ), có những phân tích về giai đoạn này từ góc độ nghiên cứu khoa học và thực tiễn.

Tuổi vị thành niên là gì?

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tuổi vị thành niên từ 10-19 tuổi, còn nhóm thanh niên từ 15-24 tuổi. Tuy vậy, cách phân loại này không thống nhất ở mọi quốc gia. Điều này gây ra không ít trở ngại cho giới nghiên cứu, cũng như nhà hoạch định chính sách.

Dưới góc nhìn của GS. Mmari, giai đoạn vị thành niên không thể hiểu theo một nhóm tuổi đồng nhất. Một đứa trẻ 10 tuổi và 19 tuổi có khoảng cách rất lớn về thể chất, khả năng tư duy, kiểm soát cảm xúc...

Chính vì thế, bà cho rằng cần nhìn nhận tuổi vị thành niên như một quá trình phát triển liên tục, thay vì bó gọn trong độ tuổi. Khi hiểu rõ sự chuyển biến này, người lớn - bao gồm phụ huynh, giáo viên và cộng đồng - mới có thể đưa ra cách tiếp cận phù hợp với từng giai đoạn phát triển của trẻ.

Vì sao đây là thời điểm quan trọng cho sức khỏe tương lai?

GS. Mmari nhận định rằng, đây là giai đoạn não bộ phát triển mạnh mẽ, cơ thể có những thay đổi, và trẻ bắt đầu xây dựng phong cách sống riêng. Đây cũng là thời điểm những thói quen quan trọng được hình thành: chế độ ăn uống, giấc ngủ, hoạt động thể chất, khả năng kiểm soát căng thẳng, xây dựng mối quan hệ xã hội…

Những hành vi này tạo ra nền móng cho sức khỏe thể chất, lẫn tinh thần sau này. Nếu các em có lối sống thiếu điều độ, ngủ không đủ giấc, ít vận động - nguy cơ mắc các vấn đề như béo phì, rối loạn chuyển hóa hoặc căng thẳng tâm lý là điều khó tránh khỏi.

Chuẩn mực giới xuất hiện khi nào?

GS. Mmari cùng các cộng sự thực hiện dự án nghiên cứu toàn cầu “Global Early Adolescent Study” (tạm dịch: Nghiên cứu toàn cầu về tuổi vị thành niên) vào năm 2014. Nghiên cứu tập trung vào nhóm trẻ từ 10 đến 14 tuổi - độ tuổi ít được chú ý thời điểm bấy giờ.

Một trong những kết quả đáng lưu tâm là chuẩn mực giới bắt đầu được hình thành rất sớm. Đây là những kỳ vọng, thậm chí là yêu cầu, mà xã hội áp đặt lên hành vi và trách nhiệm của nam và nữ. Khi bước vào giai đoạn dậy thì, trẻ bắt đầu cảm nhận rõ những áp lực này.

Bà dẫn lại câu nói của một bé gái tại Assiut (Ai Cập): “Em nhìn mình trong gương và tự nhủ: Em đã lớn, em không thể ra ngoài nữa.” Câu nói ấy phản ánh nỗi ám ảnh về việc phải giữ gìn hình ảnh, tránh tiếp xúc với người khác giới hay tuân thủ sự “đoan trang” mà xã hội mong đợi.

Theo GS. Mmari, chính văn hóa và giới tính đã góp phần định hình cách các em nhìn nhận bản thân. Từ đó, những chuẩn mực này có thể giới hạn cơ hội phát triển và khiến các em tự thu hẹp tiềm năng của mình.

Mạng xã hội có vai trò gì với sức khỏe tâm thần?

Tại nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, sức khỏe tâm thần ở nhóm tuổi vị thành niên đang nổi lên như một vấn đề đáng lo ngại. Mạng xã hội là một yếu tố then chốt góp phần định hình tâm lý giới trẻ hiện nay.

GS. Mmari đánh giá mạng xã hội vừa mang lại cơ hội kết nối, học hỏi; vừa là nơi mang đến áp lực lớn. Các em có thể tìm kiếm sự công nhận từ người khác, nhưng đồng thời cũng dễ rơi vào tình trạng tự so sánh, cô lập và lo âu.

Từ góc nhìn thực tế, tác động của mạng xã hội không giống nhau ở mọi nơi. Ví dụ, tại Mỹ, giới trẻ dành nhiều thời gian trên mạng và phụ thuộc nhiều vào các mối quan hệ trực tuyến. Ngược lại, ở các quốc gia châu Á, gia đình và truyền thống văn hóa có thể giữ vai trò quan trọng trong việc định hướng, cân bằng đời sống tinh thần của giới trẻ

Chính vì vậy, một giải pháp hiệu quả ở nước này chưa chắc đã phù hợp với nước khác. Theo bà, mọi chính sách can thiệp cần đặt trong bối cảnh xã hội cụ thể.

Tại sao đầu tư cho vị thành niên lại mang về “lợi ích gấp ba lần”?

GS. Mmari cho rằng, đầu tư cho vị thành niên là cách đầu tư thông minh và bền vững. Bà nhấn mạnh, lợi ích thu được không chỉ mang tính trước mắt, mà còn mở ra nhiều giá trị lâu dài.

Thứ nhất, các em sẽ có một tuổi trẻ khỏe mạnh và hạnh phúc. Thứ hai, đó là nền tảng vững chắc về tâm lý và thể chất cho tuổi trưởng thành. Và thứ ba, khi các em trở thành cha mẹ, sẽ tạo nên môi trường nuôi dạy lành mạnh cho thế hệ tiếp theo.

Với GS. Mmari, chăm lo cho các em không đơn thuần là biểu hiện của sự quan tâm. Đó còn là chiến lược phát triển dài hạn cho tương lai con người.

Những thách thức nào đang ảnh hưởng đến sự phát triển?

Không phải đứa trẻ nào cũng được sống trong điều kiện thuận lợi. Tại thành phố Baltimore (Mỹ), GS. Mmari từng ghi nhận nhiều trường hợp trẻ vừa phải học, vừa đi làm thêm hoặc chăm sóc em nhỏ. Thậm chí có em phải nương nhờ nhà người thân, bạn bè vì thiếu nơi ở ổn định.

Những biến động đó tạo ra tác động sâu sắc đến tâm lý và cản trở sự phát triển toàn diện của các em. Trong nhiều tình huống, người lắng nghe và đồng hành cùng các em không phải là cha mẹ mà là giáo viên, huấn luyện viên hay người phụ trách các hoạt động ngoại khóa.

GS. Mmari nhận định: “Các em không cần quá nhiều lời khuyên. Các em cần nhiều hơn sự thấu hiểu.”

Dinh dưỡng có vai trò như thế nào?

Tuổi dậy thì là giai đoạn phát triển mạnh mẽ. Trẻ cần được bổ sung đầy đủ năng lượng và vi chất dinh dưỡng để đáp ứng nhu cầu phát triển.

Nếu không được chăm sóc đúng cách, trẻ dễ mệt mỏi, học tập sa sút và phát triển chậm. Theo GS. Mmari, dinh dưỡng hợp lý không có nghĩa là “ăn cho no” - mà là ăn đầy đủ dưỡng chất, đa dạng và phù hợp với độ tuổi.

Người lớn cần làm gì để hỗ trợ?

Theo GS. Mmari, điều cốt lõi là người lớn phải biết lắng nghe. Nhiều phụ huynh vẫn nghĩ rằng họ hiểu con cái, nhưng thực tế lại hiếm khi thật sự dành thời gian để ngồi xuống và thấu hiểu cảm xúc của các em.

Khi có cơ hội chia sẻ, trẻ thường bộc lộ những suy nghĩ sâu sắc, rất thực tế. Nhờ đó, người lớn có thể hiểu rõ điều mà các em thực sự cần.

Theo GS. Mmari, sự thấu hiểu và tôn trọng là “cầu nối” quan trọng giữa các thế hệ.

Liệu còn hy vọng giữa những thách thức?

Dù thừa nhận rằng sức khỏe tuổi vị thành niên chưa được đầu tư đúng mức, GS. Mmari vẫn giữ niềm tin vào giới trẻ.

Bà cho rằng, họ có khả năng thích nghi và sáng tạo đáng kinh ngạc - điều đã được chứng minh qua đại dịch COVID-19 và nhiều khủng hoảng toàn cầu gần đây.

Nếu được tạo điều kiện, quan tâm và chăm sóc đúng cách, thế hệ trẻ hôm nay hoàn toàn có thể trở thành nền tảng vững chắc cho một xã hội khỏe mạnh và phát triển bền vững trong tương lai.

 

Podcast: Cảnh giác loạn thần ở trẻ vị thành niên

Hiểu hơn về tâm lý học vị thành niên

Chăm sóc da đúng cách cho trẻ vị thành niên

Phòng ngừa mang thai ở độ tuổi vị thành niên