Hiểu hơn về tâm lý học vị thành niên

Tuổi vị thành niên có nhiều biến đổi mạnh mẽ cả về thể chất lẫn tinh thần có thể dẫn đến những hành vi đáng tiếc nếu không có sự thông cảm, hướng dẫn, can thiệp kịp thời của gia đình và nhà trường.

Khái niệm “tuổi vị thành niên” thực chất mới chỉ được công nhận rộng rãi ở Mỹ vào cuối thế kỷ 19. Trước đó, thanh thiếu niên thường bị xem là “người lớn thu nhỏ”, nghĩa là họ được kỳ vọng hành xử và gánh vác trách nhiệm như người trưởng thành, bất chấp sự khác biệt lớn về tâm sinh lý.

Ngày nay, chúng ta biết rằng sự phát triển diễn ra suốt đời và tuổi vị thành niên là một mắt xích quan trọng trong chuỗi đó. Trong giai đoạn này, não bộ trải qua nhiều thay đổi sâu sắc, đặc biệt ở vùng vỏ não trước trán giúp con người lập kế hoạch, suy sét hậu quả và kiểm soát hành vi. Chính vì sự “chưa hoàn thiện” này, thanh thiếu niên đôi khi hành động bốc đồng, dễ bị cảm xúc chi phối hoặc khó dự đoán hệ quả lâu dài của quyết định.

Nhiều học giả đã đóng góp nền tảng lý luận giúp giải thích đặc điểm tâm lý tuổi vị thành niên. Trong đó, nhà tâm lý học Jean Piaget cho rằng đây là thời điểm trẻ chuyển từ “giai đoạn thao tác cụ thể” sang “giai đoạn thao tác hình thức”. Ở bước đầu, các em học cách suy nghĩ logic và hiểu rằng quan điểm của mình không phải là duy nhất. Khi đạt đến thao tác hình thức, khả năng tư duy trừu tượng bắt đầu phát triển: các em có thể tưởng tượng tình huống giả định, lập giả thuyết và suy luận từ nguyên tắc chung đến chi tiết. Tuy nhiên, Piaget lưu ý rằng không phải ai cũng đạt tới mức này.

Bổ sung cho góc nhìn đó, Erik Erikson – Tác giả thuyết “phát triển tâm lý xã hội” đã xác định 8 giai đoạn con người trải qua suốt đời, mỗi giai đoạn gắn với một “nhiệm vụ” tâm lý. Tuổi vị thành niên tập trung ở giai đoạn “Nhận dạng bản thân”, nơi cá nhân tìm câu trả lời cho câu hỏi “Tôi là ai?”. Đây là lúc các em định hình bản dạng giới, xu hướng tình dục, quan điểm chính trị và tôn giáo. Nhiều thanh thiếu niên bắt đầu thách thức những giá trị gia đình, dẫn đến mâu thuẫn nhưng cũng mở ra cơ hội để hình thành bản sắc cá nhân.

Những thay đổi về não bộ và nhận thức kéo theo nhiều biến chuyển trong hành vi. Sự độc lập gia tăng, xu hướng đặt câu hỏi với cha mẹ, phá vỡ giới hạn hay thử nghiệm điều mới đều là dấu hiệu của quá trình trưởng thành. Điều quan trọng là phân biệt giữa hành vi phát triển bình thường và những biểu hiện tiềm ẩn rủi ro, như thu mình, thay đổi cảm xúc đột ngột hoặc các hành vi tự hại.

Cha mẹ đôi khi nhìn “nổi loạn” như một hành vi tiêu cực, nhưng thực chất đó có thể là cách các em bày tỏ nhu cầu được lắng nghe khi chưa có kỹ năng diễn đạt trực tiếp. Xây dựng ranh giới rõ ràng song song với duy trì sự tin cậy là yếu tố giúp gia đình vượt qua giai đoạn này một cách lành mạnh.

Do đặc thù phát triển não bộ, trị liệu cho thanh thiếu niên cần một cách tiếp cận riêng. Trước hết, nhà trị liệu phải xây dựng được mối quan hệ tin cậy, là nền tảng để các em mở lòng chia sẻ. Nếu thiếu sự an toàn về mặt tâm lý, mọi phương pháp kỹ thuật đều khó đem lại kết quả.

Một thách thức lớn nữa đó là việc cân bằng giữa quyền riêng tư của con và mong muốn được biết của cha mẹ. Ở nhiều nơi, phụ huynh có quyền tiếp cận thông tin trị liệu, nhưng việc thống nhất ranh giới bảo mật ngay từ đầu sẽ giúp cả hai bên yên tâm. Nhà trị liệu cũng có nghĩa vụ can thiệp khi phát hiện nguy cơ tự tử, bạo lực hay lạm dụng.

Đôi khi, việc trò chuyện nhẹ nhàng hoặc chơi trò chơi trong buổi trị liệu không đơn thuần là “giải trí” mà là cách khéo léo để phá băng, mở ra cánh cửa cho những cuộc trò chuyện sâu sắc hơn. Điều quan trọng cần nhớ là việc con cần trị liệu không phản ánh sự thất bại của cha mẹ. Trái lại, đó là dấu hiệu cho thấy họ nhận ra giới hạn của bản thân và chủ động tìm kiếm sự giúp đỡ.

Nhìn chung, thanh thiếu niên là nhóm tuổi đặc biệt, với những thay đổi mạnh mẽ về thể chất, nhận thức và cảm xúc. Tâm lý học vị thành niên không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về giai đoạn này, mà còn cung cấp công cụ hỗ trợ để các em phát triển khỏe mạnh, tự tin bước vào tuổi trưởng thành. Sự thấu hiểu, kiên nhẫn và hỗ trợ đúng cách từ gia đình, nhà trường và xã hội chính là nền tảng quan trọng nhất cho sự phát triển đó.

 

Chăm sóc da đúng cách cho trẻ vị thành niên

Phòng ngừa mang thai ở độ tuổi vị thành niên

Những bài tập tốt nhất cho trẻ bị viêm khớp vị thành niên

Nhiều trẻ vị thành niên dùng sản phẩm giảm cân không cần thiết