Tháng 12/2023, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã chính thức công nhận noma (cancrum oris hoặc viêm miệng hoại tử) là một trong nhóm các bệnh nhiệt đới bị lãng quên (NTD). Noma, một căn bệnh hoại tử nghiêm trọng ở miệng và mặt, chủ yếu ảnh hưởng đến trẻ nhỏ suy dinh dưỡng (từ 2 đến 6 tuổi) ở những vùng cực kỳ nghèo đói. Bệnh bắt đầu bằng tình trạng viêm nướu, nếu không được điều trị sớm, bệnh sẽ lan nhanh và phá hủy các mô và xương mặt. Bệnh thường dẫn đến tử vong, những người sống sót sẽ bị biến dạng mặt nghiêm trọng.

Quyết định này của WHO đã đưa danh sách các bệnh nhiệt đới bị lãng quên lên con số 21 và là động thái nhấn mạnh cam kết của WHO trong việc mở rộng các dịch vụ y tế cho những nhóm dân số dễ bị tổn thương nhất trên thế giới. Cũng theo WHO, 21 căn bệnh này đang gây đau khổ cho hơn 1 tỷ người trên thế giới, trong khi chúng có thể điều trị và phòng ngừa được.

WHO cho biết các bệnh nhiệt đới bị lãng quên gây ra “tác động tàn phá về sức khỏe, xã hội và kinh tế” và do vi khuẩn, ký sinh trùng và nấm cùng nhiều tác nhân gây bệnh khác gây ra.

Các bệnh nhiệt đới bị lãng quên bao gồm bệnh phong, bệnh dại, bệnh mắt hột, bệnh giun Guinea, loét Buruli, sốt xuất huyết và chikungunya, bệnh rắn cắn, bệnh sán lá truyền qua thực phẩm và bệnh ghẻ cóc.

Cho đến nay, 54 quốc gia đã xóa bỏ được ít nhất một căn bệnh nhiệt đới bị lãng quên, theo tổ chức vận động Đoàn kết Chống lại các bệnh nhiệt đới bị lãng quên (Uniting to Combat Neglected Tropical Diseases). Điều này có nghĩa là 600 triệu người không còn cần điều trị nữa.

Vào năm 2023, tiến bộ chống lại các bệnh nhiệt đới bị lãng quên bao gồm việc loại trừ bệnh Human African trypanosomiasis (HAT) hay còn gọi là bệnh ngủ rũ ở người tại Ghana. HAT lây truyền qua vết cắn của ruồi tsetse và thường gây tử vong nếu không được điều trị.

Bangladesh là quốc gia đầu tiên trên thế giới loại trừ được bệnh leishmaniasis nội tạng. Thường được gọi là kala-azar, đây là một căn bệnh đe dọa tính mạng với các triệu chứng bao gồm sốt, sụt cân, lách to và gan to. Quốc gia này cũng đã loại trừ được bệnh giun chỉ bạch huyết, còn được gọi là bệnh phù voi, gây ra các biến dạng đau đớn cũng như kỳ thị xã hội liên quan.

Một đột phá khác về NTD là Maldives ở Ấn Độ Dương đạt được mục tiêu không có trường hợp trẻ em mắc bệnh phong trong 5 năm.

Theo dữ liệu từ Quỹ Bill & Melinda Gates, kể từ năm 1990, tỷ lệ mắc các bệnh nhiệt đới bị lãng quên trên 100.000 người thuộc 15 loại bệnh đã giảm từ hơn 40.000 trường hợp xuống còn khoảng 12.375 trường hợp vào năm 2021.

Vào tháng 12/2023, NTD trở thành trọng tâm thảo luận tại COP28 - nơi tác động của khủng hoảng khí hậu đến sức khỏe con người là chủ đề chính. Và tháng 11 này, NTD sẽ tiếp tục được đặt lên bàn thảo luận ở COP29 sắp tới vào tháng 11 này, với tư cách là động lực chính cho hành động vì khí hậu. "Chúng tôi muốn đảm bảo rằng mọi người đều nhận ra rằng sức khỏe là lý lẽ cho nhiều hành động vì khí hậu hơn", Tiến sĩ Maria Neira, Giám đốc Môi trường, Biến đổi khí hậu và Sức khỏe của WHO, cho biết.

Trước đó, các đối tác tại COP28, bao gồm nước chủ nhà - Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất và Quỹ Bill & Melinda Gates, đã cam kết tài trợ 777 triệu USD để chống lại các bệnh nhiệt đới bị lãng quên. Các khoản tiền này sẽ tài trợ cho các chương trình và phương pháp điều trị NTD thiết yếu, hỗ trợ nghiên cứu và đổi mới, đồng thời tăng cường hệ thống y tế tuyến đầu và lực lượng lao động, WHO cho biết.

Mối liên hệ giữa khủng hoảng khí hậu và sức khỏe được báo cáo trong Định lượng tác động của biến đổi khí hậu đối với sức khỏe con người của Diễn đàn Kinh tế Thế giới vào tháng 1/2024.

“Biến đổi khí hậu đang tác động sâu sắc đến sức khỏe toàn cầu. Cho dù đó là do nguồn cung cấp nước ngọt đang cạn kiệt do hạn hán, sự gia tăng các bệnh truyền nhiễm sau lũ lụt hay ô nhiễm không khí độc hại kèm theo các vụ cháy rừng dữ dội..”, Tiến sĩ Shyam Bishen – Giám đốc Trung tâm Y tế và Chăm sóc sức khỏe, Diễn đàn Kinh tế Thế giới, cho biết.

Báo cáo dự đoán sẽ có 14,5 triệu ca tử vong liên quan đến khí hậu vào năm 2050 và "sự gia tăng thảm khốc" các vấn đề sức khỏe cộng đồng đáng lo ngại, bao gồm các bệnh không lây nhiễm, bệnh truyền nhiễm và bệnh tâm thần.

Ví dụ, sự gia tăng tiềm tàng của quần thể muỗi do nhiệt độ ấm hơn có thể thúc đẩy sự gia tăng các bệnh như sốt rét, sốt xuất huyết và Zika. Đến năm 2050, thêm 500 triệu người có thể tiếp xúc với các bệnh do côn trùng mang theo.

Diễn đàn kêu gọi các giải pháp như hệ thống cảnh báo sớm, nghiên cứu và phát triển sáng tạo cùng các ưu đãi kinh tế để giúp hệ thống chăm sóc sức khỏe trên thế giới có khả năng phục hồi tốt hơn trước những tác động của biến đổi khí hậu.

Năm 2022, Tuyên bố Kigali – thỏa thuận hợp tác chấm dứt các bệnh NTD của Khối thịnh vượng chung gồm 54 quốc gia (chiếm 1/3 dân số thế giới), đã chỉ ra một số thách thức cấp bách nhất mà nhân loại đang phải đối mặt, trong đó có bệnh NTD sau Đại dịch COVID-19.

Theo Tuyên bố, các bệnh nhiệt đới bị lãng quên (NTD) như bệnh Chagas, sốt xuất huyết, bệnh leishmaniasis và hơn một chục bệnh khác – ảnh hưởng đến 1/5 người trên toàn thế giới và là trở ngại chính đối với sự phát triển kinh tế. Ngoài việc gây ra đau khổ và tử vong không thể chịu đựng được, NTD còn dẫn đến các tình trạng khác như thiếu máu và suy dinh dưỡng, còi cọc và gây ra các vấn đề về sức khỏe và nhận thức suốt đời. Hậu quả của NTD liên quan đến kết quả giáo dục kém, cơ hội việc làm hạn chế và kỳ thị xã hội trên diện rộng, hậu quả khiến hàng triệu cộng đồng rơi vào vòng luẩn quẩn của đói nghèo và bệnh tật. Tong khi kinh phí cho nghiên cứu về NTD đã giảm từ năm 2018, theo Policy Cures Research - nhóm chuyên gia theo dõi đầu tư vào nghiên cứu bệnh bị lãng quên.

Tuy nhiên, có bằng chứng cho thấy thế giới có thể đạt được tiến bộ trong việc phòng chống NTD. Kể từ năm 2012, khi các chính phủ và xã hội dân sự cùng nhau bắt đầu giải quyết NTD trên phạm vi toàn cầu, các sáng kiến công-tư đã giúp cung cấp 14 tỷ phương pháp điều trị cho ít nhất một NTD và 45 quốc gia đã loại bỏ được một hoặc nhiều căn bệnh. So với năm 2010, nửa tỷ người không còn dễ mắc NTD nữa.

Tuy nhiên, để đạt được thêm lợi ích, cần phải mở rộng khả năng tiếp cận các phương pháp điều trị hiệu quả và đôi khi là mới, kiểm soát các loài ruồi, muỗi và các vật trung gian truyền bệnh khác, đồng thời giải quyết các yếu tố cơ bản, có hệ thống như ô nhiễm nguồn nước, suy dinh dưỡng và hệ thống y tế yếu kém. Khi thực hiện ở quy mô lớn, mỗi bước trong số các bước này sẽ mang lại lợi ích khổng lồ.

Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ, sáu bệnh nhiệt đới bị lãng quên, bao gồm bệnh giun chỉ bạch huyết, bệnh giun chỉ Onchocerca, bệnh sán máng và các bệnh khác, có thể được loại bỏ thông qua việc mở rộng khả năng tiếp cận dịch vụ điều trị và các dịch vụ chăm sóc sức khỏe liên quan. Trong khi đó, một cuộc khảo sát năm 2021 cho thấy hơn một nửa số người dân ở các quốc gia châu Phi bị ảnh hưởng bởi tình trạng thiếu nước hoặc vệ sinh kém, cho thấy tiềm năng cải thiện cơ sở hạ tầng về nước và vệ sinh.

Tuyên bố Kigali bắt nguồn từ mục tiêu phát triển bền vững thứ ba của Liên Hợp Quốc nhằm đảm bảo cuộc sống khỏe mạnh và thúc đẩy phúc lợi, việc thực hiện thỏa thuận sẽ củng cố các chương trình NTD và đảm bảo tính bền vững lâu dài của các nỗ lực chống lại bệnh tật.

Là một phần của nỗ lực toàn cầu này, năm 2022, Novartis đã cam kết chi 250 triệu USD trong 5 năm để nghiên cứu và phát triển các phương pháp điều trị và chữa trị mới cho NTD và sốt rét, hỗ trợ các chương trình quốc gia trong việc giải quyết một số NTD tàn phá nhất, bao gồm bệnh Chagas, bệnh leishmaniasis, sốt xuất huyết và bệnh cryptosporidiosis.

Nhưng đây chỉ là một phần của giải pháp. Để thành công trong việc chống lại các bệnh nhiệt đới bị lãng quên cần có cách tiếp cận của nhiều bên liên quan. Ví như các quốc gia, Chính phủ nên tiếp tục có các khoản đầu tư mới vào các chương trình NTD quốc gia, xây dựng năng lực để cung cấp khối lượng điều trị lớn hơn, đưa ra chẩn đoán và điều trị tốt hơn cho bệnh nhân và thực hiện giám sát dịch tễ học thường quy. Các chính phủ cũng nên đầu tư nhiều hơn vào các trung tâm nghiên cứu học thuật và cơ sở hạ tầng phòng thí nghiệm ở các nước đang phát triển như một cơ hội để cải thiện hiểu biết khoa học cơ bản về các bệnh nhiệt đới bị lãng quên và thúc đẩy các đổi mới công nghệ mới.

Tương tự như vậy, các công ty tham gia vào đổi mới y tế nên đầu tư nhiều hơn vào nghiên cứu và phát triển cho NTD trong khi các tổ chức từ thiện nên tăng cường hỗ trợ cho các mạng lưới vận động. Những mạng lưới này nên được mô phỏng theo những mạng lưới thành công trong cuộc chiến chống lại HIV/AIDS, bệnh lao và sốt rét và có thể giúp củng cố các chính sách và đảm bảo trách nhiệm giải trình để đạt được kết quả.