Nếu “net-zero” mô tả trạng thái mà lượng phát thải của một quốc gia được cân bằng với lượng khí nhà kính mà quốc gia đó có thể loại bỏ khỏi khí quyển, thì “net-negative” mô tả trạng thái loại bỏ nhiều hơn lượng phát thải khí nhà kính. Như vậy, khi một quốc gia đạt được mức phát thải “âm ròng”, quốc gia đó không chỉ ngừng đóng góp vào biến đổi khí hậu mà còn tích cực giúp giảm hiện tượng nóng lên của trái đất.

Theo Hội đồng liên chính phủ về Biến đổi khí hậu (IPCC), “lượng phát thải âm ròng” đạt được khi lượng khí nhà kính được loại bỏ vượt quá lượng phát thải khí nhà kính do con người tạo ra.

Giáo sư Joeri Rogelj - thành viên IPCC và nhà khoa học khí hậu tại Cao đẳng Hoàng gia London (Imperial College London), cho biết, cần lưu ý rằng, khi nhắc tới phát thải âm ròng là nhắc tới “khí nhà kính” chứ không phải khí CO2, điều này tạo ra sự khác biệt rất lớn. Giáo sư Joeri Rogelj giải thích, có một số khí thải nhà kính không phải là khí CO2 mà những khí này gần như không thể loại bỏ hoàn toàn. Đây là thực tế, ngay cả khi thế giới đang nỗ lực hết sức để đáp ứng các mục tiêu của Thỏa thuận Paris, nhằm giữ nhiệt độ toàn cầu chỉ tăng lên ở mức dưới 2 độ C vào cuối thế kỷ này, với tham vọng cao hơn là dưới 1,5 độ C.

Ví dụ, khí nhà kính bao gồm cả lượng khí thải metan từ sản xuất lúa gạo. Hiện tại không có công nghệ nào có thể loại bỏ hoàn toàn lượng khí thải này - và việc mong đợi việc sản xuất lúa gạo sẽ ngừng hoàn toàn trong tương lai là không thực tế.

Các nhà khoa học gọi những loại khí thải này là “lượng khí thải dư thừa không phải CO2”. Giáo sư Rogelj giải thích: “Do lượng khí thải không phải CO2 còn sót lại, chúng tôi sẽ luôn đạt mức phát thải CO2 ròng bằng 0 trước khi đạt mức phát thải khí nhà kính ròng bằng 0.” Ông cho biết thêm, để đạt được mức phát thải khí nhà kính bằng 0, sẽ cần phải loại bỏ thêm CO2 để bù đắp cho lượng phát thải không phải CO2 không thể loại bỏ được. Do đó, mục tiêu quốc gia nhằm đạt được mức phát thải khí nhà kính âm luôn có thể được hiểu là “tham vọng nhiều hơn” so với mục tiêu CO2 âm, ông nói thêm.

Nhiều kịch bản được xây dựng nhằm đạt được các mục tiêu khí hậu đầy tham vọng này. Trong những kịch bản này, việc không cắt giảm nhanh lượng khí thải nhà kính sẽ khiến thế giới bỏ lỡ các mục tiêu về khí hậu, nghĩa là chúng ta chỉ có thể đạt được các mục tiêu vào cuối thế kỷ này bằng cách loại bỏ hàng tỷ tấn carbon dioxide (CO2) khỏi khí quyển.

Một số chuyên gia cũng kêu gọi các nước phát triển đặt mục tiêu đạt mức phát thải âm vào đầu thế kỷ này, cho rằng mỗi quốc gia cần có trách nhiệm đạo đức trong việc giảm biến đổi khí hậu và tạo không gian cho các quốc gia khác phát thải khi họ phát triển.

Tuy nhiên, khả năng các quốc gia loại bỏ CO2 khỏi khí quyển được xác định bởi nhiều yếu tố, bao gồm diện tích đất, độ che phủ rừng và quy mô dân số. Một số nhà nghiên cứu cũng cho rằng, việc đặt mục tiêu phát thải âm ròng có thể khiến các quốc gia xao lãng khỏi mục tiêu giảm lượng khí thải trong thập kỷ này.

Và làm thế nào để thiết lập mục tiêu âm ròng? Làm thế nào để các quốc gia đạt được mục tiêu này?

Mặc dù đại đa số các quốc gia vẫn chưa đạt đến mức net-zero - chưa nói đến mức âm ròng - nhưng vẫn có một số ít quốc gia đã loại bỏ nhiều CO2 khỏi khí quyển hơn mức họ thải ra mỗi năm. Nhóm âm này bao gồm Suriname ở Nam Mỹ, Panama ở Trung Mỹ và Bhutan ở Nam Á.

Suriname là một trong những quốc gia có tỷ lệ che phủ rừng lớn nhất thế giới. 97% diện tích quốc gia này được cây xanh bao phủ. Cây hấp thụ CO2 và lưu trữ nó trong lá, thân và rễ. Rừng nhiệt đới đặc biệt chứa nhiều carbon, lưu trữ 1/4 lượng carbon trên đất liền của thế giới. Ngoài việc có nhiều rừng rậm, Suriname còn là quốc gia nhỏ nhất ở Nam Mỹ tính theo dân số, chỉ với 618.000 người.

Mức tiêu thụ thấp kết hợp với khả năng loại bỏ lượng lớn CO2 nhờ các cánh rừng đã cho phép Suriname trở thành quốc gia có mức phát thải âm ròng.

Tuy nhiên, trong Kế hoạch Khí hậu (climate plan) của Liên hợp quốc, Suriname -được coi là quốc gia tự quyết trong kế hoạch đóng góp (nationally determined contribution (NDC), cho biết, họ vẫn “cần có sự hỗ trợ quốc tế” từ các nước phát triển để tiếp tục bảo vệ rừng. Năm 2023, Reuters đưa tin Suriname có kế hoạch bán tín chỉ bù đắp carbon rừng cho các quốc gia phát triển. Suriname lập luận rằng, điều này sẽ mang lại nguồn tài chính cần thiết để bảo vệ các khu rừng trong nước. Tuy nhiên, các chuyên gia đặt câu hỏi: Liệu các quốc gia phát triển có thể tuyên bố rằng họ đã giảm lượng khí thải bằng cách bảo vệ rừng của Suriname hay không? Câu hỏi này được đặt ra là do những khu rừng này có thể vẫn còn nguyên vẹn ngay cả khi không có sự đầu tư của các quốc gia phát triển. Nếu đúng như vậy, điều đó có nghĩa là sẽ không có việc giảm phát thải thực sự nào diễn ra.

Cũng giống như Suriname, Bhutan có đặc điểm là độ che phủ rừng cao và dân số ít. Bhutan có cây xanh bao phủ 71% diện tích đất và 51% tổng diện tích đất rừng được bao vệ bởi luật. Tại hội nghị thượng đỉnh về khí hậu COP26 ở Glasgow năm 2021, Bhutan đã thành thành viên sáng lập câu lạc bộ “carbon-negative” (carbon âm) cùng với Suriname.

Cũng tại COP26, tổng thống Panama tuyên bố rằng quốc gia này cũng sẽ gia nhập câu lạc bộ “carbon-negative”. Theo Panama, lượng khí thải nhà kính của nước này hiện được cân bằng hơn nhờ khả năng loại bỏ CO2, phần lớn đến từ các khu rừng. Điều này xảy ra bất chấp độ che phủ cây của đất nước giảm 8,5% từ năm 2000 đến năm 2022. Cũng theo Panama, quốc gia này đặt mục tiêu khôi phục 50.000ha rừng vào năm 2050 và cắt giảm lượng khí thải năng lượng ít nhất 24% vào năm 2050, khi so sánh với mức cơ bản của hoạt động kinh doanh thông thường.

Tại COP28 ở Dubai năm 2023, Panama cũng gia nhập Nhóm các quốc gia phát thải âm ròng, một liên minh nhỏ gồm các quốc gia đang hoặc đang hướng tới mục tiêu trở thành quốc gia có mức phát thải âm do Đan Mạch dẫn đầu.

Ngoài 3 quốc gia này, còn có các quốc gia khác tuyên bố là phát thải âm ròng. Các quốc gia này bao hai quốc gia cùng sở hữu rừng rậm là Gabon ở Trung Phi và Guyana ở Nam Mỹ, quốc đảo Comoros - một quần đảo núi lửa ngoài khơi bờ biển phía đông của Châu Phi và Niue - một hòn đảo phía nam Thái Bình Dương.

Hòn đảo Madagascar ở châu Phi cũng tuyên bố là phát thải âm ròng, nhưng điều đáng chú ý là quốc gia này đã mất 27% diện tích che phủ rừng kể từ năm 2001.

Trong vài năm qua, một số ít quốc gia đã cam kết trở thành quốc gia phát thải âm ròng trong nhiều khoảng thời gian khác nhau và vì nhiều lý do. Gần đây nhất là Đức, mốc thời gian là vào năm 2060.

Trong một tài liệu đưa ra, chính phủ Đức lập luận rằng việc đạt được mức phát thải âm ròng, ít nhất là ở một số nơi trên thế giới, sẽ là cần thiết để cân bằng lượng khí thải nhà kính không thể tránh khỏi, chẳng hạn như khí metan từ nông nghiệp.

Chính phủ Đức cho rằng, ngoài mục tiêu trung hòa carbon, lượng khí thải âm ròng phải được sử dụng để giảm nồng độ khí nhà kính trong khí quyển, nhằm đáp ứng mục tiêu 1,5 độ C và nhờ đó giảm thiểu rủi ro gây ra hậu quả nghiêm trọng và không thể khắc phục đối với con người và hệ sinh thái trên Trái đất.

Trở lại năm 2022, cả Đan Mạch và Phần Lan đều công bố mục tiêu đạt mức phát thải âm. Phần Lan đã công bố mục tiêu đạt mức phát thải khí nhà kính bằng 0 vào năm 2035 và lượng phát thải khí nhà kính ở mức âm vào năm 2040.

Theo Tổ chức Carbon Gap – một tổ chức phi lợi nhuận về khí hậu, các mục tiêu năm 2035 và 2040 của Phần Lan đại diện cho các mục tiêu loại bỏ CO2 có ràng buộc về mặt pháp lý đầy tham vọng so với bất kỳ quốc gia nào trên toàn cầu.

Tờ Climate Home đưa tin rằng, các mục tiêu của Phần Lan dựa trên phân tích của bảng điều khiển khí hậu độc lập (independent climate panel analysis). Phân tích này cho thấy Phần Lan tính toán “tỷ lệ phát thải công bằng” toàn cầu dựa trên tỷ lệ dân số toàn cầu, khả năng chi trả để giảm phát thải và trách nhiệm lịch sử của nước này trong việc gây ra biến đổi khí hậu.

Bộ trưởng Môi trường Phần Lan Emma Kari cho rằng mục tiêu này “rất quan trọng”. Bộ trưởng nói thêm rằng, “Các quốc gia có thu nhập cao phải đóng vai trò tiến bộ và tích cực khi giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu.”

Trong khi đó, Đan Mạch đã công bố mục tiêu đạt mức phát thải khí nhà kính bằng 0 vào năm 2045 và cắt giảm 110% lượng phát thải khí nhà kính vào năm 2050, đạt mức phát thải âm. Trong tài liệu giải thích lý do cho các mục tiêu này, Chính phủ Đan Mạch cho rằng, Đan Mạch có “cơ hội và nghĩa vụ thúc đẩy các giải pháp xanh ở Liên minh Châu Âu (EU) và trên toàn cầu”. Chính phủ Đan Mạch cũng cho biết, các mục tiêu mới của họ sẽ “tăng cường thực hiện các sáng kiến đã được quyết định”, có thể đề cập đến trong Thỏa thuận Paris.

Tuy nhiên, chính nước láng giềng Thụy Điển mới là quốc gia bắc bán cầu đầu tiên đặt mục tiêu phát thải âm ròng. Từ năm 2017, Thụy Điển đã cam kết đạt mức phát thải khí nhà kính bằng 0 vào năm 2045 và lượng phát thải âm ròng ngay sau đó.

Viết về Luật Khí hậu của Thụy Điển năm 2017, tờ New Scientist cho biết đây là quốc gia đầu tiên cập nhật các mục tiêu về khí hậu theo Thỏa thuận Paris.

Scotland là quốc gia cuối cùng cam kết mức phát thải khí nhà kính. Scotland đã cam kết đạt mức phát thải khí nhà kính bằng 0 vào năm 2045 - 5 năm trước mục tiêu chung của Vương quốc Anh là năm 2050.

Theo các cố vấn khí hậu độc lập của Vương quốc Anh và Ủy ban Biến đổi Khí hậu (CCC) của Vương quốc Anh, với các kịch bản hành động hiện giờ, Vương quốc Anh có thể đạt được mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, nhưng Scotland có thể đạt được mức phát thải âm ròng “trước” năm 2050. Scotland đạt mức phát thải ròng âm sớm hơn để bù đắp cho hành động chậm hơn ở Wales, Anh và Bắc Ireland.

CCC cho biết, điều này có thể xảy ra là bởi, Scotland có những khu rừng nguyên sinh lớn so với 3 quốc gia còn lại ở Vương quốc Anh, và xứ Wales và Bắc Ireland còn đang phải đối mặt với thách thức giảm khí thải trong nông nghiệp.

Liên minh Châu Âu (EU) cũng được khuyên nên đặt mục tiêu phát thải âm ròng. Trong lời khuyên được công bố vào tháng 2 vừa rồi, các cố vấn khoa học của khối nói rằng EU có thể “cải thiện tính công bằng” trong đóng góp của EU cho hành động khí hậu toàn cầu bằng cách áp dụng mục tiêu phát thải âm ròng “sau năm 2050”.

Trong đánh giá mới nhất về cách thế giới có thể giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu, IPCC đưa ra một loạt các kịch bản về cách thế giới có thể đáp ứng các mục tiêu về nhiệt độ vào cuối thế kỷ này.

Trong một số kịch bản, khi lượng khí thải toàn cầu giảm nhanh, thế giới có thể đạt mức phát thải khí nhà kính âm ròng sớm. Tuy nhiên, do lượng khí thải toàn cầu vẫn ở mức cao trong những năm gần đây nên con đường hạn chế sự nóng lên toàn cầu ở mức 1,5 độ C hoặc 2 độ C đang ngày càng trở nên khó khăn hơn, IPCC cho biết. Trong những kịch bản này, việc không cắt giảm lượng khí thải đủ nhanh trong vài năm tới sẽ khiến thế giới tạm thời vượt quá 1,5 độ C.

Tóm tắt những gì các kịch bản của IPCC nói về lượng phát thải âm ròng, Giáo sư Joeri Rogelj nói: “CO2 ròng bằng 0 là một điều cần thiết về mặt địa vật lý, chúng ta cần điều đó để ngăn chặn sự gia tăng hiện tượng nóng lên toàn cầu. Khi chúng ta đạt mức phát thải khí nhà kính bằng 0 – chưa nói đến lượng phát thải khí nhà kính âm - sự nóng lên toàn cầu sẽ giảm dần với tốc độ vài phần mười độ mỗi thế kỷ.”

Mặc dù nhiều kịch bản của IPCC cho rằng thế giới sẽ chuyển sang âm ròng trong thế kỷ này, nhưng vẫn có một số kịch bản cho rằng thế giới hành động ngay lập tức để nhanh chóng cắt giảm lượng khí thải - nghĩa là nhiệt độ có thể được giữ ở mức 1,5 độ C mà không cần loại bỏ một lượng lớn CO2.

Các biểu đồ dưới đây, phỏng theo báo cáo của IPCC về cách giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu, minh họa mức độ phát thải khí nhà kính toàn cầu trong các kịch bản khác nhau khi nhiệt độ được giữ ở mức 1,5 độ C hoặc dưới 2 độ C vào năm 2100.

Trong kịch bản đầu tiên, Neg - âm, nhiệt độ rất có thể vượt quá 1,5 độ C trong thế kỷ này trước khi quay trở lại vào năm 2100. Trong kịch bản này, việc sử dụng rộng rãi các kỹ thuật loại bỏ CO2 sẽ khiến thế giới đạt mức phát thải khí nhà kính ròng âm (đường chấm màu ngọc lam) vào năm 2080.

Trong kịch bản thứ hai, GS, có sự tăng cường dần dần các chính sách khí hậu, mang lại cho thế giới 66% cơ hội hạn chế sự nóng lên ở mức dưới 2 độ C vào năm 2100. Trong kịch bản này, thế giới đạt mức phát thải khí nhà kính âm ròng vào khoảng năm 2090.

Trong kịch bản thứ ba, LD, nhu cầu năng lượng thấp cùng với việc loại bỏ nhiên liệu hóa thạch nhanh chóng sẽ khiến lượng phát thải khí nhà kính ròng giảm xuống gần - nhưng không dưới - 0, hạn chế sự nóng lên ở mức dưới 1,5 độ C mà không khiến thế giới trở nên âm tính.

Mặc dù hầu hết tất cả các kịch bản của IPCC hạn chế sự nóng lên ở mức 1,5 độ C - và hầu hết duy trì ở mức dưới 2 độ C - đều thấy vai trò của việc loại bỏ CO2 trên quy mô lớn, báo cáo cũng lưu ý rằng các kỹ thuật hiện có để thực hiện việc này ở các mức độ sẵn sàng khác nhau và đặt ra những thách thức và sự đánh đổi khác nhau.

Theo IPCC, hiện tại, trồng cây và phục hồi hệ sinh thái là những hình thức loại bỏ CO2 “được triển khai rộng rãi”. Tuy nhiên, nghiên cứu cho thấy rằng việc phụ thuộc quá nhiều vào các phương pháp loại bỏ CO2 trên đất liền, chẳng hạn như trồng cây và BECCS – một kỹ thuật mới nổi liên quan đến việc đốt cây trồng để tạo ra năng lượng trước khi thu giữ CO2 – có thể chiếm diện tích đất rộng lớn, đe dọa động vật hoang dã và sản xuất thực phẩm.

IPCC cho biết, DAC – liên quan đến việc loại bỏ trực tiếp CO2 khỏi không khí bằng cách sử dụng quạt khổng lồ sử dụng phản ứng hóa học để lọc khí nhà kính – hiện bị hạn chế bởi yêu cầu về chi phí và năng lượng lớn.

Cũng cần lưu ý rằng, mặc dù IPCC đặt ra nhiều kịch bản khác nhau để đáp ứng các mục tiêu 1,5 độ C và 2 độ C, nhưng IPCC không vạch ra vai trò mà từng quốc gia có thể hoặc nên thực hiện trong việc đạt được các mục tiêu này. Một số người cho rằng, với sự giàu có và trách nhiệm lịch sử của họ đối với biến đổi khí hậu, các nước phát triển phải đạt mức phát thải ròng âm để tạo không gian cho lượng phát thải liên tục ở các quốc gia đang phát triển.

Thỏa thuận Paris năm 2015 chính thức công nhận rằng các quốc gia phát triển nên “đi đầu” trong việc cắt giảm lượng khí thải của mình. Ngoài ra, các quốc gia phát triển cam kết cung cấp hỗ trợ tài chính để giúp các quốc gia đang phát triển chuyển đổi nền kinh tế của họ. Điều này phản ánh thực tế rằng các quốc gia phát triển phải chịu trách nhiệm lịch sử về biến đổi khí hậu. Ví dụ, Mỹ và Châu Âu đã tạo ra gần một nửa tổng lượng khí thải nhà kính thải vào khí quyển kể từ những năm 1800. Nó cũng phản ánh thực tế rằng các quốc gia phát triển có nhiều nguồn lực để giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu.

Giáo sư Rogelj cho rằng: “Các nước phát triển nên giảm lượng khí thải đầu tiên và lâu nhất. Điều đó cũng bao gồm cả việc phát thải CO2 và khí nhà kính ở mức âm ròng.”

Ông cho biết thêm: Việc đạt được mức phát thải âm ròng sớm hơn có thể mang lại nhiều cơ hội hơn cho các quốc gia đang phát triển chuyển đổi nền kinh tế.

Tuy nhiên, điều đáng chú ý là không phải tất cả các quốc gia đều có thể đạt mức âm ròng. Khả năng một quốc gia đạt được mức phát thải âm ròng được xác định bởi nhiều yếu tố, bao gồm quy mô đất đai, độ che phủ rừng, nền kinh tế và quy mô dân số. Ví dụ, các quốc gia có nhiều rừng với dân số tương đối nhỏ sẽ có nhiều khả năng đạt được mục tiêu loại bỏ nhiều CO2 ra khỏi khí quyển hơn mức họ thải ra mỗi năm. Hai trong số 3 quốc gia đã có mức phát thải âm là Bhutan và Suriname là quốc gia như vậy. Còn Phần Lan - quốc gia có mục tiêu loại bỏ CO2 tham vọng nhất thế giới, có 3/4 diện tích là rừng.

Giáo sư Rogelj cho biết thêm: “Tôi nghĩ các quốc gia có tiềm năng loại bỏ CO2 nên đặt mục tiêu âm ròng. Tuy nhiên, đối với các quốc gia không có tiềm năng loại bỏ CO2, sẽ vô ích nếu nói rằng bạn phải đạt kết quả âm ròng.”

Giáo sư David Reiner - nhà nghiên cứu về chính sách khí hậu tại Đại học Cambridge (Vương quốc Anh), cho rằng, việc cố gắng tìm ra ai sẽ chịu trách nhiệm để đạt được mức phát thải khí nhà kính âm là rất nhiều câu hỏi phức tạp, ngoài khả năng kỹ thuật của các quốc gia. “Việc áp đặt trách nhiệm lịch sử đối với biến đổi khí hậu là một thách thức.”

Ông nói thêm rằng, việc chú ý nhiều hơn đến các mục tiêu âm ròng có thể làm xao lãng việc làm cấp thiết của các quốc gia là giảm lượng khí thải trong thập kỷ này. “Điều tôi không muốn thấy là ngày càng có nhiều quốc gia vội vàng áp dụng các mục tiêu âm ròng để chuyển sự chú ý khỏi thực tế là họ chưa xác định được cách thức đạt được các mục tiêu ròng bằng 0.”

Giáo sư Rogelj thì cho rằng, mặc dù các mục tiêu âm ròng có thể đóng vai trò quan trọng trong việc giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu, nhưng có nguy cơ chúng có thể gây xao lãng trừ khi kết hợp với hành động ngắn hạn hơn. “Bất kỳ mục tiêu dài hạn nào mà không có kế hoạch ngắn hạn đều không đáng tin cậy.”