Câu chuyện sốt vàng da và biến đổi khí hậu tại COP30

COP30 là sự kiện toàn cầu hướng tới hành động vì khí hậu và sức khỏe hành tinh

Sốt vàng da bùng phát dữ dội tại lưu vực Amazon

Trong 8 tháng đầu năm 2025, các cơ quan y tế khu vực Trung và Nam Mỹ đã ghi nhận 108 ca tử vong do sốt vàng da, tăng gấp 65 lần so với cùng kỳ năm ngoái. Căn bệnh do muỗi truyền này đang trỗi dậy mạnh mẽ, trong bối cảnh biến đổi khí hậu, nạn phá rừng, tỷ lệ tiêm chủng suy giảm và tình trạng di cư gia tăng tiếp tục khoét sâu những lỗ hổng trong hệ thống y tế công cộng.

Sốt vàng da do virus Flavivirus gây ra, lây truyền qua muỗi Aedes aegypti và Haemagogus. Tại Brazil và Colombia, dịch bệnh đang lan tới những khu vực giao thoa giữa đô thị và rừng, vốn được xem là ngoài vùng nguy cơ. Hiện tượng này làm dấy lên lo ngại chu kỳ lây truyền trong đô thị của virus quay trở lại sau 70 năm.

Đáng chú ý, làn sóng dịch bệnh mới này trùng thời điểm diễn ra Hội nghị Liên Hợp Quốc về Biến đổi Khí hậu lần thứ 30 (COP30) tại Belém, Brazil, ngay giữa trung tâm rừng Amazon. Khi các nhà lãnh đạo tập trung tại nơi được xem là “lá phổi xanh” của hành tinh, họ cũng đang đứng giữa điểm nóng về dịch bệnh mới nổi.

Kế hoạch Hành động Y tế Belém là sáng kiến chung của Bộ Y tế Brazil và Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), kêu gọi xây dựng hệ thống y tế có khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu và ưu tiên phòng chống bệnh truyền nhiễm. Điều này cho thấy chính sách về khí hậu và sức khỏe cộng đồng không thể tiếp tục tồn tại như hai đường song song.

Nếu không có các chính sách giải quyết sốt vàng da và các hệ quả sức khỏe nếu hệ sinh thái sụp đổ, nhân loại có thể sẽ phải trả giá bằng sinh mạng, sinh kế và tương lai của những vùng đất đang dần kiệt quệ dưới tác động của khí hậu và con người.

Nạn phá rừng - chất xúc tác cho dịch bệnh

Triệu chứng sốt vàng da ban đầu gồm sốt cao, đau cơ, buồn nôn. Giai đoạn nặng tiến triển thành suy gan, gây vàng da và xuất huyết, với tỷ lệ tử vong 30-50%. Do không có thuốc kháng virus đặc hiệu, người bệnh chủ yếu sống sót nhờ chăm sóc hỗ trợ và bù dịch. Nhưng ở các vùng hẻo lánh trong rừng rậm Amazon, tiếp cận y tế là điều bất khả thi.

Trong tự nhiên, virus gây sốt vàng da lưu hành theo chu kỳ rừng: Muỗi đốt máu các loài khỉ mang virus, sau đó truyền mầm bệnh sang khỉ khác hoặc người..

Thông thường, chu kỳ này chỉ giới hạn trong các khu rừng như Amazon. Tuy nhiên, khi người đi rừng về và mang virus vào đô thị, mầm bệnh có thể xâm nhập cộng đồng, trở thành hiểm họa y tế công cộng.

Nạn phá rừng ồ ạt ở Amazon đang làm mất tán rừng, chia cắt hệ sinh thái và đẩy động vật hoang dã như khỉ và muỗi tiến gần hơn đến khu dân cư. Tại São Paulo, các nhà khoa học cũng ghi nhận rằng vùng tiếp giáp giữa rừng và đô thị cho phép virus lan truyền nhanh hơn.

Hiện nay, các biện pháp kiểm soát muỗi truyền thống như loại bỏ nơi đẻ trứng, cải thiện hệ thống thoát nước, xử lý rác thải và duy trì vành đai xanh vẫn là trụ cột của chiến lược quy hoạch đô thị chống dịch bệnh.

Thế nhưng, nhiệt độ tăng và mùa mưa thất thường giúp loài muỗi mở rộng phạm vi sinh sống và rút ngắn chu kỳ sinh sản. Nghiên cứu năm 2024 dự báo, đến năm 2050, vùng nguy cơ sốt vàng da và sốt xuất huyết ở Nam Mỹ có thể tăng 7% do thời tiết ấm lên và biến đổi lượng mưa.

Hạn hán tại Amazon còn đẩy loài khỉ và muỗi phải di chuyển đến khu dân cư để tìm nước, làm tăng mạnh tần suất tiếp xúc giữa người và mầm bệnh.

Sự giao thoa địa lý này khiến các cộng đồng đã và đang chống chọi với sốt xuất huyết hay Zika, nay có nguy cơ hứng chịu thêm các đợt bùng phát sốt vàng da.

Sốt vàng da có thể phòng ngừa nhờ vaccine được phát triển từ thập niên 1930, bằng cách nuôi cấy chủng virus sốt vàng 17D-204 trong phôi gà sống. Vaccine có thể đem lại miễn dịch trọn đời chỉ sau một liều tiêm cho hơn 95% người được tiêm chủng. Thế nhưng, tỷ lệ bao phủ ở Brazil chưa đến 75% dân số, thấp hơn nhiều so với mức 95% cần thiết để ngăn ngừa dịch bùng phát.

Đại dịch COVID-19 càng làm gián đoạn tiêm chủng định kỳ, bào mòn nguồn lực y tế và gia tăng tâm lý do dự vaccine. Cùng lúc đó, năng lực sản xuất vaccine toàn cầu vẫn hạn chế, phụ thuộc vào vài cơ sở sản xuất nhỏ và quy trình nuôi cấy truyền thống kém năng suất.

Giờ đây, COP30 là cơ hội để biến kế hoạch thành hành động, bằng cách đầu tư cho công nghệ sản xuất vaccine thế hệ mới, giúp các quốc gia xây dựng kho dự trữ vaccine khu vực, tăng khả năng chống chịu y tế và đáp ứng nhanh hơn trước các đợt dịch bùng phát do khí hậu. Đây cũng là cách hiện thực hóa Mục tiêu 16 trong Chương trình Hành động COP30: Xây dựng hệ thống y tế linh hoạt, chủ động và thích ứng theo vùng.

Bài học từ COP30 và sốt vàng da

Thông điệp sâu xa mà COP30 mang đến là lời cảnh báo về hậu quả sức khỏe khi trật tự tự nhiên bị phá vỡ. Khi rừng bị tàn phá, muỗi và khỉ tiến gần con người. Khi dòng sông cạn khô hay mưa nắng thất thường, muỗi tìm nơi sinh sản mới. Khi nhiệt độ tăng, virus sinh sôi nhanh hơn. Những mầm bệnh vốn bị kiềm giữ bởi hệ sinh thái giờ vượt qua mọi ranh giới địa lý và chính trị.

Lãnh đạo các nước tụ họp tại Belém không chỉ đàm phán về mục tiêu phát thải, mà đang đàm phán về sức khỏe của hành tinh. COP30 là cơ hội hiếm có để đặt sức khỏe và khí hậu song hành, biến những cảnh báo khoa học kéo dài hàng thập kỷ thành hành động toàn cầu có phối hợp.

 

100 thành viên tham gia Liên minh vì khí hậu, sức khỏe toàn cầu

Bạn đã chuẩn bị ứng phó với thảm họa khí hậu chưa?

Biến đổi khí hậu đang tác động đến Thiên đường nghỉ dưỡng Châu Âu thế nào?

Biến đổi khí hậu ảnh hưởng thế nào tới sức khoẻ đường ruột?