Chuyện là, lần ra Hà Nội này là lần đầu tiên tôi bay một mình ở cái tuổi ngoài 70 này. Khi tôi cố gắng thực hành trải nghiệm “nhận dạng khuôn mặt” qua cửa ra máy bay ở sân bay Tân Sơn Nhất, cô nhân viên soát vé, vẻ mặt khó chịu (?) hỏi: “Người nhà đã làm cho chú ở nhà hả?”. Rồi khi máy không “nhận dạng” được. Cô gắt lên: “Thôi, chú tránh ra bên đi.” Câu đó khác nào: “Ông già đi chỗ khác chơi!”(?)

Lâu lắm rồi, tôi mới rơi vào một kiểu giao tiếp bẽ mặt như vậy. Cũng may, khi bay về lại Sài Gòn, sau mấy ngày ở Hà Nội đầy các cuộc giao lưu ấm cúng, cảm giác của tôi lại trái ngược hẳn, tôi cảm thấy mạnh mẽ hơn nhiều khi anh bạn trẻ nhân viên sân bay Nội Bài nói với tôi nhẹ nhàng, khi thấy tôi vẫn “không nhận dạng khuôn mặt được” trước cửa soát vé: “Chú thử làm lại.” Nhưng sau vài lần không được, cháu trai đó lại nói: “Chú làm cái này khi nào?” – “Mới tối qua,” tôi trả lời. Cháu trai nhân viên lại nói: “Thôi chú qua cửa soát vé thông thường đi”. Tôi nói: “Không, tôi muốn “trải nghiệm” cái này, vì tối qua tự tôi đã cố gắng làm được trên VNeID, còn nhiều giờ mà”… Bỗng một cô nhân viên hàng không đến và nói: “Máy này hỏng rồi, chú thử qua máy kia”. Tôi làm theo lời cô, và đúng như vậy: “Máy của bạn bị hỏng, chứ không phải ông già này làm sai…” Tôi tự nhủ khi trong lòng (vẫn còn lăn tăn vì thái độ của cô nhân viên lần trước) lại bừng sáng một niềm vui.

Vâng, cuối cùng, tôi đã kiểm soát niềm kiêu hãnh của mình khi không vì thất vọng trước các hành vi “rage bait” của con người và sự bất tuân của máy móc, mà khiến mình “bị cô lập” ở ngoài xã hội. Nhưng đây chỉ là một trong nhiều sự cố mà tuổi già ít giao lưu, đi lại rất thường gặp. Khi bước vào tuổi 60 hay 70, hết lần này đến lần khác, tôi thấy mình trở nên quá nhạy cảm với một nền văn hóa (không phải không tôn trọng người già) mà là nền văn hóa “tự làm khó nhau” hay “thích chọc giận” (rage bait) mà Tự điển Oxford chọn là “từ của năm 2025”.

Cô nhân viên hàng không ở sân bay Tân Sơn Nhất tôi kể trên đây có thể thuộc về nền văn hóa “thích chọc giận”, nên rất không muốn chấp nhận sự “chịu đổi mới với công nghệ” của lớp hành khách cao tuổi mà cô ít gặp như tôi. Nhưng câu chuyện tương tác nhỏ trên đây chỉ là phần “ngoại truyện”. Câu chuyện chính là cuộc tọa đàm - một hình thức giao lưu mang tính học thuật, mà tôi tham gia buổi sáng hôm sau khi trở lại Hà Nội vào mùa Thu đẹp nhất mà tôi có thể cảm nhận trong tuổi muộn của mình.

Ngồi bên cạnh tôi là 3 trưởng lão, một đã vào mùa xuân thứ 87 – Phó Giáo sư, tiến sĩ Lê Văn Truyền, một còn 1 tháng nữa mới được cổ lai hy - Tiến sĩ Hoàng Phong Hà và một 78 tuổi - Giáo sư, tiến sĩ Trịnh Quân Huấn. Vấn đề là các vị đều vô cùng mạnh khỏe, với một trí tuệ minh mẫn đến ngạc nhiên, khi tất cả đều khiến các ý kiến trao đổi trở nên những thông điệp gợi lên niềm vui sống, không riêng cho người cao tuổi, mà cho những bạn trẻ hơn ngồi phía dưới chăm chú lắng nghe.

PGS.TS Lê Văn Truyền - một nhà dược học của y tế Việt Nam, từng du học tại Rumani, hiện nay vẫn di chuyển thường xuyên, khi thì trong nước, khi thì nước ngoài. Ông nói ông vừa đi Cuba. Con cháu ông ở Singapore nên hai ông bà cũng thường xuyên đi tới đảo quốc này. Ông giữ nhịp độ viết lách còn hơn thời trẻ. Ông tặng tôi một cuốn hồi ký: “Để nhớ để thương”, rất mượt mà, nhắc nhớ. Ông còn dịch thơ và được giới thiệu là nhà nghiên cứu về thơ Bài cú (Haikư) của Nhật. Bốn câu thơ mà tôi chọn ghi đầu bài là từ bài thơ “Lời khẩn cầu của một người bị bệnh mất trí nhớ” (Alzheimer's request) của Owen Darnell. Ở tuổi 80, PGS.TS Lê Văn Truyền cũng đã chăm sóc mẹ trong bệnh viện. Và trong thời gian mẹ ông bệnh, ông đã dịch bài thơ cảm động này của Owen Darnell - một quý ông người Mỹ nổi tiếng với chỉ một bài thơ về bệnh Alzheimer, sau khi bạn đời không qua khỏi cơn bệnh đầy chết chóc. Là một thầy giáo, ông nói ông làm việc gì cũng có kế hoạch, và kế hoạch hiện tại của ông là “sống vui khỏe trong 15 năm nữa”. Mẹ ông thọ 105 tuổi và ông có khi còn nhiều hơn.

Trong khi đó Tiến sĩ Hoàng Phong Hà, Nguyên Quyền Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự Thật, dù xấp xỉ tuổi 70 lại có một trí nhớ tuyệt vời, khi ông kể chi tiết cuốn sách “Nghịch lý tuổi già” mà ông mới đọc. Thậm chí ông còn nhớ hai câu thơ tiếng Hán làm nền cho cuốn sách đó: “Tịch dương vô hạn hảo/Chỉ thị cận hoàng hôn” (Buổi chiều tà vô cùng đẹp/Vì một ngày sắp hết rồi) mà vị bác sĩ tài năng và nhân ái đã đọc tặng như kích hoạt “nút” muốn sống của bệnh nhân.

Riêng GS.TS Trịnh Quân Huấn, vẫn nhớ ông từng tham gia các trận đánh tại Quảng Trị năm 1972. Nhưng ông là một trong những quý ông rất thực tế: Từ năm 50 tuổi, ông đã mua đất để chuẩn bị mộ phần cho cả hai vợ chồng. Ông nói ông bình tĩnh đón nhận “ngày ấy”. Nhưng, trông ông tôi nghĩ “ngày ấy” còn rất xa… nhất là khi những cuộc “giao lưu tuổi muộn” như cuộc tọa đàm này mà ông luôn có mặt với bao câu chuyện muốn sẻ chia, lan tỏa.

Từ câu chuyện này tôi muốn đào sâu hơn yếu tố xã hội chi phối như thế nào đến sức khỏe người già.

Phải nói rằng, phần lớn những bạn già của tôi ở thành phố Hồ Chí Minh rất giỏi lý thuyết về công nghệ mới, nhưng thường ít thực hành các kỹ năng mới hay những tiện ích mới mà công nghệ mang lại. Một bạn già từng nói: “Số hóa hay mạng xã hội chỉ sinh ra lừa đảo. Phần lớn nạn nhân là người già chúng ta, tất nhiên, vì già dễ lú lẫn.”

Tôi nghĩ ngược lại. Tuần trước, khi gọi xe công nghệ. Tôi bấm 3 điểm đón: một điểm đón tôi, và hai điểm khác đón hai ông bạn. Tài xế hỏi tôi (y như câu hỏi của cô gái sân bay): “Người nhà chú gọi xe dùm hả?”. Tôi cười: “Không. Chú tự bấm.”. Anh tài xế ngạc nhiên: “Chú giỏi quá!”. Thú thật, ở tuổi này, tôi “không thể từ chối” những lời có cánh như thế. Nó làm mình tự tin. Giao tiếp xã hội kiểu vậy chỉ làm tuổi già vui, khỏe lên thôi.

Rất khó để nhiều người cao tuổi, bao gồm cả tôi, nhận ra rằng họ có vấn đề về giao lưu xã hội, thừa nhận rằng họ cần được giúp đỡ và sau đó hành động, đặc biệt nếu điều đó có nghĩa là nói về khó khăn một cách cởi mở với người khác. Thật ra, cô nhân viên ở sân bay hôm đó, cũng chỉ chờ tôi nói “Chú mù công nghệ số, cháu giúp nhé”, là cả hai sẽ có cảm giác vui vẻ, không phải “rage bait” nhau.

Ở thành phố New York của Mỹ có một nhóm người già là MEL (Men enjoying leisure) tức “Quý ông hưởng nhàn”. Mỗi chiều thứ Sáu, họ tập họp lại, biểu diễn những tác phẩm kinh điển từ những năm 1930 và 1940 và chia sẻ câu chuyện trốn thoát khỏi Đức Quốc xã với hàng ngàn học sinh trong những năm qua. Thành viên của MEL gồm toàn những quý ông trên 80, khỏe mạnh và còn làm việc. Như Leigh Steinman, 82 tuổi, dành phần lớn thời gian để thực hiện các dự án nghệ thuật với trẻ em sống trong khu phố Chicago của mình. Còn ông Steinman đã làm việc tại sân vận động với tư cách là nhân viên bảo vệ trong 17 năm trước khi nghỉ hưu. Tuy nhiên, ông vẫn ghé qua ba hoặc bốn lần một tuần vào mùa hè để gặp gỡ các đồng nghiệp cũ và những người hâm mộ khác. Ông Rehbock và ông Steinman đều được coi là "người siêu già", nhưng có khả năng ghi nhớ tương đương với người trẻ hơn từ 20 đến 30 tuổi. Tôi nghĩ PGS.TS Lê Văn Truyền không hề kém cạnh các quý ông người Mỹ này.

Báo New York Times đã đăng loạt bài về những người siêu già là một nhóm người đa dạng; họ không có chế độ ăn uống, chế độ tập luyện hay thuốc men thần kỳ nào cả. Nhưng điểm chung duy nhất giữa họ là "cách họ nhìn nhận tầm quan trọng của các mối quan hệ xã hội", Tiến sĩ Sandra Weintraub - giáo sư tâm thần học và khoa học hành vi tại Trường Y khoa Northwestern Feinberg, người đã tham gia nghiên cứu ngay từ đầu, cho biết. "Và về mặt tính cách, họ có xu hướng hướng ngoại."

Điều này không làm Tiến sĩ Ben Rein, một nhà thần kinh học và là tác giả của cuốn sách sắp ra mắt, "Tại sao não bộ cần bạn bè: Khoa học thần kinh về kết nối xã hội", ngạc nhiên. TS. Ben Rein - đi sâu vào khoa học hấp dẫn về tương tác xã hội, tiết lộ cách bộ não của chúng ta được liền mạch để kết nối và tại sao cuộc sống hiện đại đang thách thức những bản năng cổ xưa đó. Qua lăng kính khoa học thần kinh, ông giải thích nhu cầu cộng đồng của chúng ta và đưa ra những khuôn khổ mới để gắn kết cuộc sống. TS. Rein khám phá những yếu tố sinh học đầy mê hoặc đang diễn ra trong những khoảnh khắc bên nhau, từ những câu chuyện phiếm với nhân viên pha chế đến những cuộc trò chuyện sâu sắc với bạn bè, và chia sẻ cách tận dụng thông tin này để mang lại lợi ích cho chúng ta khi tìm kiếm hạnh phúc và sức khỏe.

"Những người giao lưu nhiều hơn có khả năng chống lại sự suy giảm nhận thức tốt hơn khi họ già đi", TS. Rein cho biết. Và, ông nói thêm, họ "thường có bộ não lớn hơn".

Bằng cách giao tiếp nhiều hơn khi về già, những người siêu lão hóa có thể ngăn ngừa một số chứng teo cơ. Thể tích não của những người 80, 90 có xu hướng ngang bằng với những người 50 và 60 tuổi. Một điểm khác biệt đáng chú ý khác là não của những người siêu lão hóa có xu hướng có nhiều hơn một loại tế bào đặc biệt, được gọi là tế bào thần kinh von Economo, được cho là quan trọng đối với các hành vi xã hội và chỉ được tìm thấy ở các loài động vật có vú có tính xã hội cao - cụ thể là vượn, voi, cá voi và con người. Tất cả những tế bào thần kinh von Economo đó "có thể giúp họ xây dựng và duy trì các kết nối xã hội và mạng lưới xã hội mạnh mẽ, bền chặt", TS. Bill Seeley - giáo sư thần kinh học và bệnh học tại Đại học California, San Francisco (Mỹ), cho biết. Và điều đó có thể có “tác động sâu rộng đến sức khỏe và hạnh phúc tổng thể của họ”.

Hầu hết những người bước vào 80 tuổi đều có dấu hiệu của bệnh Alzheimer trong não (dù họ có mắc bệnh hay không), nhưng một số người siêu lão hóa thì hầu như không có dấu hiệu nào. Ngoài ra, trong não bộ của những người siêu lão hóa, hoạt động của một chất hóa học thần kinh quan trọng cho sự chú ý và trí nhớ được duy trì tốt hơn. Họ cũng có xu hướng hướng ngoại và "có cái nhìn tích cực về cuộc sống và xã hội".

Tuy nhiên, vẫn có tranh cãi: "Liệu việc kết nối xã hội khiến sức khỏe tốt hơn hay ngược lại?” Trong trải nghiệm của cá nhân tôi - người viết bài và là tác giả của cuốn sách “Nghịch lý tuổi già”, cả hai vừa là nguyên nhân vừa là kết quả của nhau. Như triết gia Hy Lạp cổ đại Aristotle nói “Con người về bản chất là con vật xã hội” thì có lẽ “giao lưu xã hội” vẫn là nguyên nhân khiến người già yêu sống khỏe hơn.

Tôi và một bạn cùng lớp - cả hai đều khỏe như nhau, ở tuổi U80, thậm chí bạn tôi - một sĩ quan quân đội ít bệnh nền hơn tôi, nhưng ông rất ngại ra ngoài giao lưu bạn bè, tránh các buổi cà phê rôm rả… nên ai trông ông cũng cho rằng ông không khỏe bằng tôi!

Các triết gia nói rằng con người sẽ chết một mình. Nhưng chúng ta có thể chết sớm hơn nếu sống trong cô đơn.

Nghiên cứu gần đây cho thấy mối quan hệ gần gũi với bạn bè và gia đình có thể ngăn ngừa sức khỏe kém và tử vong sớm. Theo một nghiên cứu của Đại học California, San Francisco (Mỹ) được công bố vào tháng 7/2025, cô đơn là một yếu tố nguy cơ gây suy giảm chức năng và tử vong sớm ở người lớn trên 60 tuổi. Hơn 43% trong số 1.604 người tham gia cho biết họ thường cảm thấy bị bỏ rơi, cô lập hoặc thiếu bạn bè. Trong giai đoạn theo dõi sáu năm, hơn một nửa số người tự nhận mình là cô đơn gặp khó khăn trong việc dọn dẹp nhà cửa và các công việc cá nhân cơ bản. Họ cũng có nguy cơ tử vong sớm, cao hơn 45% so với những người lớn tuổi cảm thấy gắn bó với người khác. Phần lớn những người cô đơn (62,5%) đã kết hôn hoặc sống với người khác - một dấu hiệu cho thấy cảm giác cô đơn và việc ở một mình không giống nhau. "Điều quan trọng không phải là số lượng mà là chất lượng các mối quan hệ của bạn", Tiến sĩ Carla M. Perissinotto, bác sĩ lão khoa, trưởng nhóm nghiên cứu cho biết.

Nghiên cứu cho thấy các mối quan hệ là chìa khóa cho một tuổi già khỏe mạnh, Tiến sĩ Vaillant - người khuyên nên vun đắp tình bạn trẻ tuổi để có năng lượng và góc nhìn mới mẻ, cho biết. "Bạn phải có một ai đó bên ngoài bản thân để quan tâm - không phải sở thích, trò chơi ô chữ hay tài khoản chứng khoán - mà là máu mủ ruột rà", ông nói. "Đó là lý do tại sao hoạt động tình nguyện lại quan trọng đến vậy - cách duy nhất để ngừng nghĩ về bản thân tuyệt vời và độc đáo của riêng bạn là nghĩ đến người khác".

Ở đây, tôi muốn dẫn ví dụ sống động của Nguyễn Quang Thọ - nhà nghiên cứu ngữ học, tác giả cuốn sách “Người Việt nói tiếng Việt” xuất bản năm 2023. Người bạn già 78 tuổi này nay đang viết tiếp cuốn sách nghiên cứu về tiếng Việt quy mô hơn, sau gần 10 năm chăm sóc vợ và chị ấy đã qua đời cách đây vài tháng. Từ việc chăm sóc vợ (và nuôi chim yến để có tiền chạy thận cho vợ - mỗi ngày 8 triệu), nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Thọ nhận ra rằng bản thân bệnh tật có thể khiến người ta cô lập. "Khi bệnh tình tiến triển, bạn bè sẽ khó gần gũi hơn", ông nói về trải nghiệm của chính vợ mình: "Và nếu không có khả năng chữa khỏi, một số người không thể chịu đựng được và dần không muốn nhiều bạn đến thăm”. Tất nhiên, tôi thường xuyên đi thăm chị bạn này - chị Nguyễn Thị Hằng Nga (1948 - 2025), nguyên Tổng Biên tập báo Người Lao động, nguyên đại biểu quốc hội. Mỗi lần tôi đến thăm, chị đều tươi tắn hẳn lên, thậm chí ngồi xe lăn để chồng đẩy đến một nhà hàng lẩu mắm gần nhà để cùng nhau ôn lại những câu chuyện thời làm báo.