Khi tôi ngồi phỏng vấn trên truyền hình FBNC thì các đạo diễn cho chạy chữ giới thiệu “nhà báo”, nói lên cái nghề nghiệp chuyên môn kiếm sống của tôi, còn người bên kia, tức là người đối diện để trả lời các câu hỏi, thì được chạy chữ “Chủ tịch hay Tổng Giám đốc hay CEO” nghĩa là chức danh nhiều hơn là “nghề”. Antoine de Saint-Exupéry, nhà văn Pháp, tác giả của “Hoàng tử bé” (Le petit prince) và “Cõi người ta” (Terre des Hommes), từng nói: “Yêu nhau không phải nhìn nhau mà cùng nhìn về một hướng”. Nhà báo và nhà doanh nghiệp nhìn vào mắt nhau để nói về một hướng, đó là Sự thật.

Tôi mong muốn một ngày nào đó các đạo diễn sẽ thay thế một bên là “nhà báo” và bên kia là “nhà kinh doanh” hay “nhà quản lý” hay chung nhất là “nhà làm ăn”.

Chữ “nhà” trong tiếng Việt thật phong phú. Ở đây “nhà” nói lên tính chuyên nghiệp, mà chuyên nghiệp rất cao nữa là khác. Chắc viết tròn chữ phải là “nhà nghề”, mà lúc đó, các đạo diễn sẽ sửa lại: Trần Ngọc Châu - làm báo nhà nghề.

Chính vì vậy khi xuất hiện trước công chúng với chữ “Nhà báo”, hình như tôi thường bị đòi hỏi cao hơn mức bình thường. Ví dụ: trong một email gửi cho tôi đề ngày 25/10/2011, một công chúng nặc danh thẳng thừng gọi tôi là “nhà báo cùi bắp” chỉ vì các câu hỏi mà anh ấy (chị ấy) không hài lòng. Đấy làm báo thật là khổ, nhất là lúc đối diện với nhà kinh doanh để đặt các câu hỏi và càng khổ hơn là làm sao các câu hỏi phải mang tính “đại diện” cho nguyện vọng của công chúng. Khi giảng dạy cho các sinh viên báo chí, tôi thường khuyến khích các em hỏi, và nhấn mạnh rằng: không có câu hỏi nào là dở. Người Việt thường nói “học hỏi” mà. Nhưng chúng ta chỉ học mà ít hỏi. Một giáo sư nước ngoài đến Việt Nam dạy các chương trình về quản trị doanh nghiệp, từng lý giải rằng: Tại sao sinh viên Việt Nam ít hỏi là vì các em rất sợ hỏi dở hay sai, còn các học sinh ngoại quốc thì từ nhỏ họ được dạy “không sợ sai”, nên họ hỏi hay phát biểu thoải mái.

Trước đây trong các họp báo, những người lẽ ra phải hỏi nhiều nhất thì lại thường giữ thái độ “im lặng là vàng”, đó là các đồng nghiệp nhà báo của tôi. Tuy vậy, sự im lặng đó gần như là một thái độ phản kháng vì hình như xã hội chúng ta không chấp nhận những câu hỏi dở, mà hay-dở của câu hỏi cũng rất phụ thuộc vào “người đối diện.” Một nhà báo trẻ từng bị phê bình vì một câu hỏi mà người ta cho là ngớ ngẩn, khi anh ấy hỏi một quan chức thẩm quyền trong cuộc họp báo công bố thành quả kinh tế - xã hội của năm: GDP khác với thu nhập bình quân thế nào?

Thật ra đó là một câu hỏi rất hay nếu người trả lời là người lịch duyệt về kinh tế.Những nhà kinh doanh thật sự luôn biết cách tận dụng báo chí hay truyền thông để thông tin về doanh nghiệp của mình. Hay nôm na hơn, trả lời về công việc làm ăn của mình. Các chuẩn mực toàn cầu buộc nhà doanh nghiệp phải xuất hiện trên truyền thông.

Những nhà kinh doanh mà tôi có dịp đối diện đều cho rằng báo chí hay truyền thông nói chung đã hỗ trợ rất nhiều trong công việc kinh doanh. Có người còn nhấn mạnh rằng: nếu không có báo chí thì thương hiệu doanh nghiệp của họ sẽ không tạo được uy tín như hiện nay. Trong một xã hội thông tin mở, không thể áp dụng nguyên lý “hữu xạ tự nhiên hương” trong xây dựng thương hiệu. Tất nhiên tiền đề là phải có “hương”, và sức mạnh của truyền thông sẽ đưa “hương” đó bay xa.

Những nhà kinh doanh chuyên nghiệp như họ không cần lẩn tránh bất cứ câu hỏi nào, kể cả những câu hỏi nhạy cảm như “có bán hàng quá đát không và làm sao để không bán hàng quá đát?”, thậm chí là “có bì thư (phong bì) trong các sự kiện do công ty tổ chức không?”. Những câu hỏi trực diện và mang tính “xung đột” bao giờ cũng hấp dẫn vì tạo cơ hội cho nhà kinh doanh “giải độc” trước công chúng, như câu hỏi: “Anh có tuyển người cùng quê không?”. Vâng, vì đã có tiếng đồn “ưu tiên cho người cùng quê” ở doanh nghiệp đó. Giống như nhiều bạn sinh viên báo chí hỏi chúng tôi trong những buổi đối thoại về cơ hội nghề: Có phải đài FBNC chỉ ưu tiên cho người có giọng Sài Gòn? Hay trước đây: Saigon Times Group ưu tiên những người biết tiếng Quảng? (Ý nói Quảng Nam - do Ban Biên tập, tôi là một, có gốc gác Quảng Nam - Đà Nẵng) Một cơ hội bằng vàng cho chúng tôi (là người thẩm quyền tại những đơn vị đó) mặc sức “giải độc dư luận”.Nếu nhà chính trị là khuôn mặt công chúng thì nhà doanh nghiệp và nhà báo cũng vậy. Nhà báo đôi khi còn có trách nhiệm với công chúng cao hơn nhà doanh nghiệp. Một nhà doanh nghiệp có thể đưa “bì thư” mà không vi phạm đạo đức kinh doanh, nhưng nhà báo nhận “bì thư” trong bất cứ trường hợp nào đều được xem là vi phạm đạo đức làm báo!

Tôi cho rằng, hiện nay vẫn có khoảng cách lớn giữa những gì mà trường báo chí dạy và những gì mà các tờ báo cũng như truyền thanh, truyền hình cần, nhất là tại các nước đang phát triển như Việt Nam chúng ta.

Ngoài ra tại Việt Nam, tôi thấy sách vở, tài liệu nghề báo còn rất thiếu vì vậy giáo trình chưa cập nhật đầy đủ các kiến thức và kinh nghiệm báo chí hiện đại. Có lần, bà Tiến sĩ Judith Clarke – Trưởng Khoa Báo chí Đại học Baptist Hong Kong, đồng tác giả cuốn sách “Giáo trình mẫu cho các chương trình đào tạo báo chí tại các nước đang phát triển” do UNESCO tài trợ, đã nói với người viết bài rằng bà không thể có nguồn tham khảo tin cậy về sự phát triển báo chí Việt Nam.

Đã đến lúc các trường báo chí nên hình thành các ban giảng huấn đủ sức chuẩn bị một thế hệ nhà báo tương lai. Tất cả chúng ta nên có trách nhiệm duy trì một nền báo chí với chuẩn mực chuyên nghiệp cao và giữ được đạo đức nghề nghiệp.

Trong hạn chế của một bài báo, chúng tôi đề cập vài trong số các nhu cầu thị trường hiện nay đối với sinh viên báo chí Việt Nam.

Một sinh viên sắp tốt nghiệp khoa báo chí Đại học KHXHNV đã có mặt tại buổi giao lưu với ông Phó Tổng biên tập Thời báo kinh tế Sài Gòn, do khoa tổ chức. Cô ấy hỏi “Ông đến đây để quảng cáo tờ báo hay muốn tuyển sinh viên?. “ Không, cho cả hai. Tôi đến đây để giúp các bạn một chuỗi giá trị so sánh, nghĩa là nói với các bạn những gì mà tờ báo cần để các bạn đối chiếu lại những gì mình có sau khi tốt nghiệp để quyết định chọn tờ báo nào,” nhà báo trả lời.

Sau đó cô sinh viên đã được tuyển vào làm phóng viên và nhanh chóng trở thành phóng viên năng động của tờ Saigon Times Daily. Khi chúng tôi viết bài này thì cô đã là giám đốc truyền thông của tập đoàn địa ốc Phú Mỹ Hưng danh tiếng.

Cái mà tờ báo của chúng tôi cần ở sinh viên báo chí lúc đó là khả năng tiếng Anh. Nếu có tiếng Anh chúng tôi tin rằng các kỹ năng khác của nghề báo gồm kỹ năng tiếng Việt sẽ không khó hoàn thiện khi tác nghiệp. Phần lớn các phóng viên tích cực hiện nay của nhóm báo Kinh tế Sài Gòn hầu hết phải qua các lớp đào tạo nội bộ ngắn hạn sau khi qua vòng sơ tuyển tiếng Anh, dù được tuyển làm việc cho các tờ báo tiếng Việt của Saigon Times Group như Thời báo Kinh tế Sài Gòn và Thời báo Vi tính Sài Gòn.

Kênh truyền hình FBNC chuyên về tài chính - kinh doanh khi đăng tuyển phóng viên và người dẫn chương trình chỉ nêu một điều kiện: Thông thạo Anh ngữ. Theo nghiên cứu của tôi 60% những nhà báo trẻ có khả năng ngoại ngữ, đặc biệt tiếng Anh, thường giữ nghề lâu hơn những người chỉ biết tiếng mẹ đẻ.

Mặc dù, phần lớn sinh viên các khoa báo chí và truyền thông mà chúng tôi tham khảo, đều muốn trở thành phóng viên xã hội, nhưng kiến thức tổng quát khi ra trường lại rất thiếu. Cái mà các tờ báo cần ở phóng viên trẻ chính là kiến thức tổng quát. Ngay cả khi phỏng vấn tuyển dụng, chúng tôi đặt câu hỏi thông thường như Thủ tướng Việt Nam hiện nay là ai? Tổng thống Nga là ai?, sinh viên cũng gặp lúng túng. Lý do cần chủ yếu như sau: càng tổng quát càng dễ, khi hầu hết những sinh viên tham gia một khảo sát của chúng tôi đều cho rằng chuyên ngành xã hội mang tính chất tổng quát nhiều hơn là chuyên sâu như ngành công nghệ hay kinh tế. Hơn nữa ngành xã hội bao hàm văn hóa-văn nghệ-thể thao-du lịch là những lãnh vực dễ thu hút độc giả hơn là tin tức chính trị hay kinh tế.

Tại một cuộc giao lưu do truyền hình Đồng Nai và Khoa Báo chí Đại học KHXHNV TP.HCM, hầu hết ý kiến sinh viên đều băn khoăn “thị trường”, nơi mà các bạn sinh viên báo chí muốn thử thách những gì mình được đào tạo. Nói chung, trong 4 năm học, sinh viên ít được “đi thực tế” tại các tòa báo. Tất nhiên, chúng tôi cho rằng đại học báo chí không thể dạy một giáo trình phù hợp tất cả các tờ báo. Các chuyến thực tế tại các tòa báo sẽ giúp sinh viên bổ sung sự thiếu sót này và giúp các sinh viên tự tin hơn khi chọn lựa tờ báo mà mình muốn làm việc.

Khoa báo chí là một khoa học để hành nghề. Cũng giống như bạn học trường y vậy, bạn sẽ không thích học mổ với một giáo sư chưa bao giờ ở trong phòng giải phẫu. Tuy vậy, ngay cả ở Mỹ, các đại học báo chí cũng thường đăng quảng cáo tuyển giảng viên là những tiến sĩ mà chưa bao giờ làm báo. Theo tôi, các trường báo chí nên đi ra thị trường mà hỏi xem ai là những phóng viên, biên tập viên, nhà quay phim, chụp ảnh giỏi nhất và mời họ dạy, chứ không cần phải là tiến sĩ, thạc sĩ báo chí.

Nói tóm lại, nếu những trường đại học báo chí (J-: từ viết tắt này đã phổ biến trong tiếng Anh có nghĩa những gì liên quan đến là báo chí) muốn đào tạo các sinh viên khi ra trường có thể làm việc, thực hành được thì nên có một ban giảng huấn là những người có kinh nghiệm.

Hơn nữa, hiện nay với sự phát triển của kỹ thuật số trong truyền thông, các trường báo chí còn cần các giảng viên có kinh nghiệm về truyền thông mạng (online) nữa. Thời báo Kinh tế Sài Gòn đã từng mời giảng viên Emy chuyên về báo mạng của Đại học Florida (Mỹ) sang giảng dạy cho các phóng viên, nhà báo tại TBKTSG. Khóa học kéo dài một tuần và học viên cùng giáo viên thực hiện ngay các “lý thuyết giáo khoa” trên các máy tính nối mạng. Phương pháp này, tất nhiên, rất thú vị đối với các nhà báo trẻ. Đặc biệt học xong, nhiều người đã được tuyển dụng ngay, mà không cần qua thời gian thử việc.