Đây là câu hỏi người viết nhận được từ một phóng viên của Đài Tiếng nói Việt Nam, kênh VOV5 – Đối ngoại. Câu trả lời của người viết là có, không chỉ người viết mà toàn bộ tòa soạn đều sử dụng và nhìn rộng ra, có lẽ là tất cả các tòa soạn khác đều sử dụng.

Thế nhưng, AI – ngay từ khi xuất hiện, đã là một công cụ tiện lợi, đem lại vô vàn lợi ích cho người sử dụng. Tiết kiệm thời gian và công sức trong công việc. Hỗ trợ tổng hợp thông tin khá tốt. Thậm chí hỗ trợ cả việc biên tập bài vở của phóng viên cho người làm biên tập; hỗ trợ chỉnh sửa, tạo dựng hình ảnh minh họa ở mức chấp nhận được. Nhưng AI đơn giản là công cụ, không thể thay thế người phóng viên.

Như vậy, AI là công cụ hữu ích. Và AI chỉ là công cụ, không thay thế con người. “Con người tạo ra AI chứ AI không tạo ra con người. Nên, cần sử dụng AI một cách hợp lý, sử dụng óc sáng tạo của mỗi cá nhân kết hợp với AI để tạo ra các tác phẩm. Tôi đề cao những phóng viên có sự kết hợp này.” – Người viết đã trả lời câu hỏi như vậy.

Và điều thông minh mà những phóng viên cần làm, là tận dụng công cụ thông minh này, phục vụ cho công việc của mỗi người. Với phóng viên của tôi, họ đã tận dụng được rất nhiều. Còn với người viết, công cụ AI dùng nhiều nhất là ChatGPT-4.

Là công cụ, nhưng trí tuệ nhân tạo và công nghệ cũng đem lại những thách thức với báo chí. Đó là công nghệ khiến fakenews - tin giả phát tán nhanh, khiến báo chí chính thống phải “chạy theo” để đính chính. Dùng AI để tạo nội dung y tế mà không kiểm chứng dễ gây hiểu lầm, thậm chí ảnh hưởng tới sức khỏe cộng đồng. Các nền tảng công nghệ mở có thể khiến “kinh nghiệm cá nhân” lan truyền sai lệch nếu không được kiểm soát. Đồng thời xu hướng “giật tít câu view”, đơn giản hóa nội dung y tế dễ làm sai lệch bản chất khoa học.

Do vậy, các tòa soạn cần có quy trình kiểm duyệt AI khi tạo bài viết y tế (AI chỉ hỗ trợ, không thay thế chuyên gia); phân tầng nội dung theo mức độ chuyên sâu (ví dụ: cấp độ cơ bản – nâng cao – chuyên môn); thường xuyên đào tạo phóng viên y tế về công nghệ mới và kỹ năng số: AI, dữ liệu, podcasting... Và tận dụng công nghệ để kiểm chứng tin giả y tế (VD: sử dụng công cụ fact-checking tự động, theo dõi nguồn gốc nội dung).

Công nghệ là đòn bẩy chiến lược để đổi mới báo chí y tế, nếu được sử dụng có trách nhiệm. Điều cốt lõi vẫn là, nội dung y tế phải đặt yếu tố khoa học, chính xác và đạo đức lên hàng đầu, bất kể hình thức hay công nghệ nào.

Làm việc ở một tòa soạn tạp chí chuyên ngành, bên cạnh những vấn đề liên quan tới báo chí thì điều tôi quan tâm là việc truyền thông chuyên ngành mà tạp chí mình hướng tới. Trong bài phát biểu khai mạc Hội Báo Toàn quốc 2025, Nhà báo Lê Quốc Minh – Tổng Biên tập Báo Nhân dân, Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam, cho rằng, báo chí Việt Nam cần chú trọng vào đổi mới, sáng tạo.

Với lĩnh vực truyền thông y tế, đổi mới, sáng tạo là như thế nào cho phù hợp với sự biến động của xã hội trong giai đoạn gần đây? Tôi tự đặt cho mình 3 câu hỏi.

Như nhà báo Lê Quốc Minh đã nói, đổi mới là một quá trình thay đổi liên tục, không ngừng. Quá trình này để tạo ra cái mới hoặc cải tiến những gì đã có nhằm đạt hiệu quả cao hơn, phù hợp hơn với hoàn cảnh, nhu cầu hoặc xu hướng hiện tại. Trong báo chí, đổi mới không chỉ là thay đổi về hình thức, mà còn là thay đổi tư duy, cách tiếp cận thông tin, cách làm nội dung và cả mô hình vận hành.

Cũng theo Nhà báo Lê Quốc Minh, người làm báo cần nắm bắt được xu hướng công nghệ và truyền thông số. Học và áp dụng các công cụ như ChatGPT, Canva, Datawrapper, podcast editor…; hiểu cách hoạt động của mạng xã hội, thuật toán phân phối nội dung (như của Facebook, TikTok, YouTube); Sản xuất nội dung không chỉ cho báo in/báo điện tử, mà còn cho TikTok, Facebook, YouTube, podcast, email newsletter...; thử nghiệm các mô hình và định dạng mới như tin nhắn báo chí (journalism in messaging), “explainers” (dạng giải thích), bản tin cá nhân hóa, kỹ năng kể chuyện số (digital storytelling), xử lý dữ liệu, kiểm chứng thông tin, sản xuất podcast/video, phân tích hành vi độc giả…

Và điều quan trọng là áp dụng tư duy “người dùng là trung tâm”. Thay vì viết theo lối mình muốn, hãy đặt câu hỏi: độc giả quan tâm gì, cần gì, thói quen tiếp nhận ra sao?

Đây là một vấn đề thời sự, bởi trong giai đoạn này, ngành y tế, lĩnh vực y tế và chăm sóc sức khỏe là một ngành “nóng”. Nóng bởi những vụ việc, bởi những vấn đề mà cơ quan điều tra phanh phui. Vậy, phải làm thế nào để đổi mới?

Thực tế, với tạp chí chuyên ngành, điều quan trọng là phải giữ vững tính chuyên môn, nhưng đồng thời cần linh hoạt, hiện đại hóa để thu hút độc giả. Trong điều kiện độc giả ngày càng thay đổi trong hành vi tiếp cận thông tin, tạp chí chuyên ngành y tế, sức khỏe càng phải như vậy. Vì sao? Bởi, tạp chí chuyên ngành y tế, sức khỏe phải đảm bảo độ tin cậy, chính xác (tính chuyên môn cao) để có thể cung cấp thông tin cho bác sỹ, nhà nghiên cứu, bệnh nhân, những người quan tâm đến lối sống lạnh mạnh (độc giả đa dạng) bằng lối kể chuyện đơn giản, gắn liền với đời sống hàng ngày (đời sống hóa nội dung), tạo cơ hội dẫn dắt phong trào “sống khỏe chủ động” (lan tỏa).

Từ những năm 2020, trong các bài giảng dành cho các nhà báo, Nhà báo Lê Quốc Minh đã đề cập tới các dạng bài mới infographic, podcast, reels (video ngắn), Multimedia, Long-form (bài dài kết hợp nhiều dạng thức thể hiện)… Những dạng bài này được cho là dễ tiếp cận với xu hướng đọc của độc giả hiện tại. Và mỗi định dạng lại có sự tương thích với các nhóm chủ đề y tế và chăm sóc sức khỏe chủ động. Ví như, podcast phù hợp với phỏng vấn bác sỹ, chuyên gia sức khỏe, chia sẻ kinh nghiệm từ bệnh nhân hoặc người chuyển lối sống… Hay như reels phù hợp với các mẹo vặt, bài tập tại chỗ, diễn giải các chỉ số như BMI hay huyết áp, đường huyết... Dạng bài Long-form + Multimedia phù hợp với hồ sơ bệnh nhân đặc biệt, điều tra y tế công cộng, phóng sự về bệnh hiếm.

Trong những năm gần đây, các bài viết chia sẻ từ cá nhân trên các trang báo lớn, như New York Times, Healthline…, thu hút được khá đông độc giả. Hành trình giảm cân, hành trình chữa bệnh bằng thay đổi lối sống… đều có view cao. Tuy nhiên, tương tác ở cuối các bài chia sẻ mới được các tòa soạn quan tâm. Tương tác – thả like, thả tim, bình luận…, giúp các tòa soạn hiểu rõ hơn về mong muốn của độc giả, từ đó tiến tới cá nhân hóa trải nghiệm tương tác dành cho độc giả. Ví dụ, cung cấp cho họ các bài trắc nghiệm nhanh, các công cụ tính toán đơn giản về mức tiêu hao năng lượng, lượng nước uống hay gửi bản tin sức khỏe theo mức độ quan tâm, độ tuổi, giới tính và lối sống.

Muốn làm được điều này, nhà báo cần kết hợp với bác sỹ, chuyên gia để câu chuyện chính xác và hấp dẫn hơn. Bác sỹ kể chuyện sẽ khó, bởi điều bác sỹ thường làm là khai thác thông tin – bác sỹ hỏi, bệnh nhân trả lời, khiến người nghe cảm thấy khô khan. Nhưng bằng cách kết hợp, thông qua ngòi bút của nhà báo, các câu chuyện về những ca bệnh khó, về những chuyện hậu trường bệnh viện hay bác sỹ trả lời theo chủ đề, sẽ dễ được độc giả tiếp nhận hơn. Đã có những series Hỏi đáp với bác sỹ, Nhật ký bác sỹ khá thành công khi đi qua lăng kính của người phóng viên. Tất nhiên, điều quan trọng là người phóng viên phải biết tìm hiểu, học hỏi, chắt lọc thông tin từ những câu chuyện chuyên ngành.

Mạng xã hội vẫn là cộng đồng lớn nhất hiện nay, là nơi tương tác, chia sẻ của cả tỷ con người, và đó là “đất” sống của những cộng đồng sống khỏe chủ động. Xây dựng các nhóm/diễn đàn để độc giả được chia sẻ hành trình sống khỏe, sống vui bằng các bài viết, hình ảnh, video ngắn là cách thức kết nối cộng đồng ngắn nhất. Với mạng xã hội, AI là công cụ hữu ích để chắt lọc “cây quý” trong “rừng thông tin”.

Sẽ còn vô vàn định dạng nữa đang chờ đợi sự sáng tạo của các phóng viên y tế.

Câu hỏi này rất quan trọng và thực tế, đặc biệt trong bối cảnh y tế, sức khỏe là lĩnh vực nhạy cảm, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng và do đó bị quản lý chặt chẽ.

Luật Báo chí (Luật số 103/2016/QH13) quy định: Báo chí không được thông tin xuyên tạc, gây hoang mang trong nhân dân, ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe, đời sống, trật tự xã hội (Điều 4); Nội dung thông tin phải trung thực, khách quan, không gây tổn hại đến lợi ích của Nhà nước, tổ chức, cá nhân (Điều 9); Báo chí có nhiệm vụ tuyên truyền, phổ biến kiến thức y tế, bảo vệ và nâng cao sức khỏe nhân dân (Điều 13); Cơ quan báo chí phải chịu trách nhiệm về nội dung thông tin đăng tải (Điều 18).

Trong khi đó, Bộ Y tế quy định: Cấm đăng tải thông tin gây hiểu lầm về hiệu quả chữa bệnh, nhất là thực phẩm chức năng, đông y, mẹo dân gian...; Quảng cáo y dược phải được Bộ Y tế cấp phép nội dung, đặc biệt liên quan đến thuốc, thiết bị, điều trị bệnh.; Thông tin phải dẫn nguồn, được kiểm chứng, khuyến khích dẫn lời chuyên gia có chứng chỉ hành nghề.

Nghị định 38/2021/NĐ-CP của Chính phủ về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực y tế và truyền thông, phạt rất nặng nếu thông tin sai lệch về điều trị bệnh, phản khoa học. Thông tư 09/2015/TT-BYT và nay là Thông tư số 20/2024/TT-BYT sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 09/2015/TT-BYT về xác nhận nội dung quảng cáo đối với sản phẩm, hàng hóa, dịch vụ đặc biệt thuộc lĩnh vực quản lý của Bộ Y tế ràng buộc chặt việc sử dụng hình ảnh bác sỹ, bệnh nhân, kết quả điều trị…

Mỗi tòa soạn nên có một tổ kiểm duyệt chuyên môn để kiểm tra bài viết, video, podcast trước khi xuất bản. Với các bệnh lý cụ thể nên có bác sỹ cố vấn nội dung. Phải phân biệt rõ nội dung kiến thức – chia sẻ kinh nghiệm – ý kiến chuyên gia, có khuyến cáo rõ ràng: “Thông tin mang tính tham khảo, không thay thế ý kiến bác sỹ”. Và tránh thương mại hóa quá mức nội dung sức khỏe (tránh tạo tiêu đề gây hoang mang).

Như vậy, đổi mới tạp chí y tế là không chỉ cần thiết mà còn được Luật Báo chí khuyến khích, miễn là phải: Trung thực – Chính xác - Kiểm chứng rõ ràng - Đúng quy định pháp lý và đạo đức nghề báo-y tế. Còn với người làm báo, học là điều cần thiết, sáng tạo là thứ không thể thiếu và quan trọng hơn cả, là giữ cho mình có sự nhiệt huyết với nghề.