Quanh nồi bánh chưng nhớ về tiếng Việt

Cúng giao thừa ngoài trời để hai vị thần cai quản thiên hạ của năm cũ và năm mới cùng ghé qua (ảnh minh họa)

Nói đến Tết Nguyên Đán, mỗi người dân Việt Nam chúng ta không thể không nói đến bánh chưng. Bánh chưng (cùng với bánh tét, bánh dày...) là một đặc sản độc đáo nhất của người Việt. Ở mỗi nhà, nhất là ở các vùng quê nông thôn, cảnh mọi gia đình tất bật chuẩn bị cho một cái Tết trong những ngày cuối năm thật gần gũi, thân thuộc. Cảnh mọi thế hệ trong gia đình quây quần bên nồi bánh chưng đỏ lửa, ngoài trời kia, mưa phùn đang rơi trong heo may se lạnh cuối đông gợi lên một không khí sum vầy, ấm cúng đặc biệt lạ lùng trong đêm ba mươi Tết. Có rất nhiều từ ngữ liên quan đến Tết đã hết sức gần gũi trong cộng đồng tiếng Việt (và cũng đã được các nhà văn, nhà ngôn ngữ đây đó nói nhiều). Tết Nhâm Dần 2022 đã đến, xin góp vui cùng bạn đọc vài chuyện nhỏ (trong lúc ngồi chờ bánh chưng chín).

Giao thừa - trừ tịch: Sao lại là "thừa" là "trừ"? 

Nhiều em nhỏ đã tròn mắt hỏi người lớn như vậy khi nghe nhắc tới cụm từ phút (giờ, lúc) giao thừa hay đêm trừ tịch. Giao thừa là thời khắc thiêng liêng nhất, một năm chúng ta chỉ chứng kiến một lần. Nó trôi qua nhanh đến nỗi nhiều người không dám đi ngủ, cố thức vì sợ không có cơ hội chứng kiến. Nhưng sao lại gọi là giao thừa (chứ không phải là giao thiếu)? Trong trí óc non nớt của trẻ thơ có thể có thắc mắc như vậy. Đây là một từ Hán-Việt gồm hai thành tố. Giao có nghĩa là “đan xen nhau, thay nhau, nối tiếp nhau hoặc trao cho nhau” (Như trong các kết hợp: giao dịch, giao điểm, giao phó...). Còn thừa có nghĩ là “gánh vác hay kế tiếp, thừa kế...” (thừa hành, thừa lệnh, thừa kế...). Giao thừa có nghĩa chung là “nhận lấy sự chuyển giao”.

Theo quan niệm của tín ngưỡng dân gian, thì thời khắc cuối cùng của năm cũ (đúng 12 giờ đêm ngày 30 tháng Chạp âm lịch) là lúc mà hai vị thần cai quản thiên hạ, gọi là ông Hành khiển (một cũ và một mới) làm công việc “bàn giao và tiếp nhận” mọi việc trông coi nơi hạ giới. Vào giờ này, người ta làm lễ cúng Thiên Địa (xôi, gà (thủ lợn), rượu, hoa, nước lã, vàng mã...) để cầu mong các vị thần ban cho mình tài lộc và hạnh phúc trong năm mới. Do vậy mà lễ cúng được thực hiện lộ thiên ngoài trời. Vì theo quan niệm, hai vị thần này phần vì bận, không ghé thăm lâu, phần vì kiêng bàn thờ tại gia, vốn chỉ dành để cúng lễ ông bà tổ tiên.

Đêm trừ tịch cũng chính là đêm 30 tháng Chạp. Theo nghĩa Hán - Việt, trừ là “bỏ đi, qua đi”, tịch là “đêm”. Nghĩa chung của trừ tịch là “đêm của năm (sẽ) qua đi”. Vậy nói đêm trừ tịch là người Việt ta đã dùng thừa một chữ đêm. Ta nghe đã quen đến nỗi nếu chỉ nói trừ tịch không có vẻ chưa trọn ý. Về mặt ngôn ngữ học, đó cũng là một độ dư cần thiết, khi đã dùng quen, ta có thể chấp nhận vì thành tố này mang sắc thái nghĩa bổ trợ (như ta vẫn nói cây cổ thụ (thụ = cây), bà quả phụ (phụ = người phụ nữ), ngày sinh nhật (nhật = ngày),...

Giao thừa - giây phút chuyển giao

Nghe trong hương gió xôn xao đất trời

Cho ta yêu mãi cuộc đời

Quê hương, làng xóm, bao người quanh ta...

Lỡ lời thành mất vợ

Bên nồi bánh chưng, câu chuyện của đôi trai gái thêm mặn mà

Có một đôi uyên ương, tìm hiểu nhau đã lâu, đến độ chín. Họ chỉ còn chờ sang năm mới là họ nhà trai sẽ chính thức ngỏ lời “mang chà rào rấp ngõ” nhà gái. Đêm ba mươi Tết, đã vào khuya. Mọi người trong gia đình, người lớn thì đang bận bịu lo nốt một số công việc, dọn dẹp cho gọn ghẽ, bọn trẻ thì mệt quá đều lăn ra ngủ cả. Chỉ còn có chàng và nàng ngồi canh nồi bánh chưng. Làm lụng cả ngày, lại hơi đói bụng, chàng thèm ăn một cái bánh chưng cóc (loại bánh nhỏ, do về cuối không đủ gạo nên gói nốt) quá, bèn rủ rỉ với nàng: - Em ạ. Hôm nay mọi cái xong xuôi thư thả rồi. Anh và em chờ khi nào bánh chín, chúng mình làm một cái nhá ... Nói rồi, anh ta hăm hở chuẩn bị phản để vớt và ép bánh chưng. Anh không ngờ rằng cô gái trẻ đẹp ngồi lặng người đi trong góc bếp. Cô nghĩ đến ý định “làm một cái” của anh mà giận tím mặt. Ừ thì cả hai đã tìm hiểu lâu rồi, tình duyên của cả hai sắp đến ngày “nên hoa nên quả”. Nhưng, vốn là một cô gái nết na, gia giáo, cô không thể chấp nhận cái trò “chim chuột xó bếp” như gợi ý của người yêu. Ai lại hồ đồ, bệ rạc thế? “Gieo thoi trước chẳng giữ giàng/ Để sau nên thẹn cùng chàng bởi ai” (Truyện Kiều). Không nói một lời nào, cô đùng đùng bỏ ngay về nhà giữa trời đêm làm anh chàng nọ ngỡ ngàng, đứng đực như cây nêu ngày Tết. Chàng đâu có hiểu là mình đã lỡ lời khi đưa ra một cấu trúc mơ hồ vào loại “oái oăm” bậc nhất của tiếng Việt.

Trong tiếng Việt, chúng ta có từ làm, thường được sử dụng với nghĩa “dùng công sức tạo ra cái trước đó không có” (làm nhà, làm đồ chơi, làm bánh ...). Nhưng làm cũng kết hợp với các động từ để tạo ra một nghĩa mới: làm một bát (= ăn một bát), làm một cốc (= uống một cốc), làm một giấc (= ngủ một giấc), làm một keo (= vật một keo), làm một chuyến (= đi một chuyến), v.v. Trong đó, kết hợp làm một cái lại mơ hồ, đa nghĩa hơn nhiều. Nó sẽ có nghĩa khác trong mỗi bối cảnh khác nhau. Có thể làm một cái là “ăn một cái bánh” (Thôi cứ làm một cái bánh đi cho đỡ mệt) hay “mua một cái tivi “ (Đến SEAGames này, nếu đủ tiền mình sẽ làm một cái tivi). Và cũng rất có thể suy luận như cô gái nếu một đôi lứa yêu nhau thuận tình “làm một cái hôn và hơn thế nữa ...”. Chà, sao rắc rối thế. Nhưng cái rắc rối kia có khi lại đắc dụng trong những tình huống tế nhị. Chàng trai háu đói nọ đâu có học được chữ “ngờ”. “Nhất ngôn hữu xuất, tứ mã nan truy” (Một lời trót nói, bốn ngựa không đuổi được). Chàng có biết đâu sự lỡ lời tai hại đó có thể dẫn đến việc mất vợ như chơi.

Một câu đối mang theo cả một nền văn hóa Việt Nam đậm đà bản sắc

Câu đối mang theo cả nền văn hóa

Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ

Cây nêu, tràng pháo, bánh chưng xanh

Đó là câu đối miêu tả đầy đủ nhất sáu món ăn, vật dụng cần thiết cho một cái Tết xưa. Ngày nay, chúng ta không còn thói quen đốt pháo nữa (để đảm bảo an toàn) thì năm thứ còn lại (thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ, cây nêu, bánh chưng xanh) cũng đủ mang lại một hương vị Tết “đậm đà bản sắc dân tộc” lắm rồi. Cây nêu dựng trước sân nhà có giá trị trừ ma quỷ, đưa đường cho các cụ về nhà ăn Tết cùng con cháu. Câu đối treo trang trọng nơi gian giữa, hai bên bàn thờ thờ cúng tổ tiên. Trên nền giấy đỏ, người ta thường chép hai câu đối ngắn gọn, hàm súc với hai vế đối nhau chặt chẽ. Đó là những tổng kết, những chiêm nghiệm, những mong muốn tốt đẹp nhất cho mọi người trong năm mới. Nhìn câu đối, ta thấy “hồn dân tộc sáng bừng trên giấy điệp” (Hoàng Cầm).

 

Tản mạn chuyện Lịch và Tết

"Ba người thầy vĩ đại": Câu chuyện giả tưởng và những bài học cuộc sống

Chúc Xuân trên non cao

Hành trình phát triển "chưa từng có trong lịch sử" của vaccine AstraZeneca

Dĩ nhiên, bánh chưng với thịt mỡ, dưa hành là những món ăn không thể thiếu. Bánh chưng gói bằng gạo nếp cái, luộc rền, khi bóc ra phía ngoài xanh mướt màu lá dong, thơm một mùi rất đặc trưng, quyến rũ. Còn thịt mỡ và dưa hành là hai thứ ăn rất hợp. Nó có giá trị không chỉ hợp khẩu vị ẩm thực dân gian mà lại rất hợp với nhu cầu dinh dưỡng. Dưa hành nén kĩ, chua dịu, hơi cay... có tác dụng đưa đà trong bữa ăn, rất có lợi cho tiêu hoá, đặc biệt là các món giò, nem, ninh, mọc hay món thịt mỡ thái dầy vốn nhiều chất béo, khó tiêu. Hoá ra, ông cha ta cũng biết chọn món ăn đi cùng nhau một cách khoa học đấy chứ.

Mâm cỗ mỗi gia đình ngày Tết hội đủ mọi món “tự cấp tự túc”, “cây nhà lá vườn” của kinh tế nông nghiệp: thịt các loại, cá tôm, rau củ các loại, nhất là rau thơm thì hết sức đa dạng. Khi bày ra, ta có một mâm cỗ đủ đầy, nhiều món ăn, nhiều màu sắc, chỉ nhìn qua đã thấy hấp dẫn. Các món ăn trong ngày Tết cổ truyền Việt Nam vừa kể rõ ràng ẩn chìm trong đó tất cả những tinh hoa văn hoá của người Việt. Nó vừa là tín ngưỡng, là văn hoá thẩm mĩ, là văn hoá ẩm thực và xa hơn, nó hàm chứa trong mình những triết lý sâu xa về con người và trời đất núi sông.

Bánh chưng, xanh đến bây giờ

Đồng hành cùng những vần thơ thuở nào

Nghe hồn dân tộc bay cao

Quê hương ngày Tết biết bao nghĩa tình...