Gaslighting: Nhận diện hành vi thao túng tâm lý

Thao túng tâm lý thường xảy ra trong những mối quan hệ mà việc lạm dụng chiếm phần lớn.

Gaslighting diễn ra như thế nào?

Trong thực tế, gaslighting (thao túng tâm lý) không xuất hiện đột ngột mà thường diễn ra âm thầm, chậm rãi. Người bị thao túng ban đầu có thể chỉ thấy bối rối khi nhận ra sự khác biệt giữa điều họ quan sát được và điều kẻ thao túng khẳng định. Lâu dần, sự khác biệt này tích tụ thành hoang mang, khiến họ tự đặt câu hỏi: Liệu mình có đang nhạy cảm quá mức, hay trí nhớ mình thực sự kém đi?

TS. Robin Stern, tác giả cuốn The Gaslight Effect (Hiệu ứng Thao túng tâm lý), cho rằng gaslighting về bản chất là hành vi “thao túng thực tại”. Khi nạn nhân liên tục bị phủ nhận, hạ thấp, hoặc bị quy kết lỗi lầm không thuộc về mình, họ dễ rơi vào tình trạng đánh mất niềm tin vào chính bản thân. Ở mức độ nghiêm trọng, điều này có thể dẫn tới cảm giác mất kiểm soát, thậm chí rối loạn tâm lý.

Các hình thức Gaslighting phổ biến

Gaslighting có thể tồn tại trong nhiều bối cảnh khác nhau từ mối quan hệ riêng tư, nơi làm việc, đến đời sống chính trị và mỗi hình thức lại mang sắc thái riêng.

Trong mối quan hệ yêu đương, gaslighting thường đi kèm với bạo hành tinh thần. Người bị hại bị thuyết phục rằng cảm nhận của họ không chính xác hoặc sự ngược đãi “không hề tồn tại”. Theo một nghiên cứu trên American Sociological Review (Tạp chí Xã hội học Mỹ), hành vi này thường bắt nguồn từ định kiến giới tính và sự bất bình đẳng quyền lực, khiến nạn nhân dần phụ thuộc và khó rời bỏ mối quan hệ độc hại.

Gaslighting chủng tộc lại diễn ra ở cấp độ xã hội, khi trải nghiệm của một cá nhân hoặc cộng đồng bị xem nhẹ hoặc phủ nhận. Ví dụ, khi một người Mỹ gốc Á lo ngại về nạn tội phạm thù ghét, nhưng bạn bè của họ khẳng định rằng điều đó “không đáng lo”, trải nghiệm của họ bị xóa bỏ. Điều này không chỉ làm tổn thương tinh thần cá nhân mà còn góp phần duy trì những cấu trúc phân biệt chủng tộc trong xã hội.

Trong lĩnh vực y tế, gaslighting biểu hiện khi các triệu chứng của bệnh nhân bị quy chụp là “do tâm lý” hoặc bị coi nhẹ. Điều này đặc biệt phổ biến ở phụ nữ và các nhóm thiểu số, dẫn đến tình trạng chẩn đoán muộn và điều trị không kịp thời. Một số nghiên cứu đã cho thấy phụ nữ mắc ung thư có xu hướng được chẩn đoán ở giai đoạn muộn hơn so với nam giới, phần nào phản ánh sự bất cân bằng này.

Ngay cả trong chính trị, gaslighting cũng xuất hiện dưới dạng lan truyền thông tin sai lệch hoặc làm nhiễu loạn dư luận. Các nhà nghiên cứu truyền thông cho rằng đây là một hình thức thao túng tập thể, khiến công chúng khó phân biệt thật giả, từ đó ảnh hưởng đến nhận thức và lựa chọn chính trị.

Dấu hiệu nhận biết Gaslighting

Không dễ để một cá nhân nhận ra mình đang là nạn nhân của gaslighting, bởi bản chất của hiện tượng này là khiến họ nghi ngờ chính mình. Tuy nhiên, có một số tín hiệu thường gặp. Chẳng hạn, nếu bạn liên tục phải xin lỗi vì những điều không rõ ràng, hay cảm thấy mình “quá nhạy cảm” khi phản ứng trước sự thiếu tôn trọng, đó có thể là dấu hiệu. Nhiều nạn nhân còn rơi vào tình trạng luôn bào chữa cho hành vi sai trái của người khác, hoặc gặp khó khăn khi ra quyết định đơn giản. Cảm giác buồn bã, mệt mỏi nhưng không rõ nguyên nhân cũng là hệ quả thường thấy.

Làm gì khi bị Gaslighting?

Điều quan trọng nhất là cần thừa nhận cảm xúc của chính mình. Nếu bạn cảm thấy tổn thương hoặc bất an trong mối quan hệ, hãy tin vào trực giác đó. Các chuyên gia khuyến nghị nên tìm kiếm sự hỗ trợ từ bạn bè, người thân hoặc chuyên gia tâm lý, bởi gaslighting có thể khiến nạn nhân cảm thấy cô lập.

Thực hành chánh niệm cũng là một cách hữu ích, giúp bạn quay về với trải nghiệm hiện tại và phân biệt đâu là cảm xúc thật, đâu là sự áp đặt từ người khác. Ngoài ra, việc xây dựng lòng tự trọng bền vững, không phụ thuộc vào sự chấp thuận của người khác cũng được xem là chìa khóa để thoát khỏi vòng lặp thao túng.

Như vậy, Gaslighting dù diễn ra trong gia đình, nơi làm việc hay ngoài xã hội, đều có thể để lại những tổn thương sâu sắc. Bản chất nguy hiểm của nó nằm ở sự ngấm ngầm và khó nhận diện. Bởi vậy, trang bị kiến thức và nâng cao ý thức về gaslighting là bước đầu tiên để bảo vệ sức khỏe tinh thần, cũng như xây dựng các mối quan hệ lành mạnh và công bằng hơn.

 

Bộ GD&ĐT cảnh báo thủ đoạn thao túng tâm lý qua mạng nhắm vào học sinh, sinh viên

Cách nào vượt qua những kẻ “thao túng cảm xúc”?

9 dấu hiệu của kẻ “thao túng” cảm xúc

Vụ phòng khám “ma” lừa đảo 123 triệu đồng, Bộ Y tế nói gì?